Τοποθέτησε το Νίτσε στο πλαίσιο που έζησε και ίσως κατανοήσεις περισσότερο τις δυσνόητες θεωρίες του
Αγάπησα τον Νίτσε από μικρή. Ξεκίνησα να τον διαβάζω και να τον ανακαλύπτω κυρίως επειδή πολλοί τον αντιπαθούσαν και τον αμφισβητούσαν. Είναι ένας από τους δυσκολότερους φιλοσόφους που μπορεί κανείς να διαβάσει. Είχε πολλά πράγματα να πει, να εκφράσει αλλά ήταν πολύ άρρωστος, έπασχε από πονοκεφάλους και όχι μόνο, οπότε καταλαβαίνετε ότι αυτό αντικατοπτρίζεται και στη γραφή του.
Καταλάθος όμως νομίζω ότι έκανα κάτι πολύ σωστό το οποίο θα συνιστούσα και σε εσάς.
Ανακάλυψα τον Νίτσε μέσα από το βιβλίο του Γιάλομ “Όταν έκλαψε ο Νίτσε”. Μπορεί να είναι ένα μυθιστόρημα αλλά η αλήθεια είναι ότι σε μεταφέρει μ’ έναν μαγικό τρόπο στην ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου αυτού και σε βοηθάει να κατανοήσεις γιατί έγραψε αυτά που έγραψε.
Θεωρώ πολύ σημαντικό πριν κανείς διαβάσει έναν φιλόσοφο, ποιητή, θαυμάσει ένα έργο τέχνης, να γνωρίζει κάποια πράγματα για τη ζωή του δημιουργού ώστε να μπορεί ν’ανακαλύψει κρυφές πτυχές του.
Πώς μπορεί κανείς να κατανοήσει τη σκληρότητα του Χομπς εάν δε ξέρει ότι γράφει απογοητευμένος από τον Αγγλικό Εμφύλιο; Πώς μπορεί κανείς να διαβάσει Μπωντλαίρ εάν δε γνωρίζει γιατί ανήκει στους “καταραμένους” ποιητές; Πώς μπορεί κανείς να διαβάσει Νίτσε εάν δε ξέρει πως απογοητεύτηκε από τη φιλία του με τον Βαγκνερ, πόσο επηρεασμένος ήταν από τον Σοπενχάουερ, τι ρόλο έπαιξε στη ζωή του ο έρωτας, οι αρρώστιες του.
Γενικότερα η αντίληψη μου για τον “μηδενισμό” του Νίτσε είναι πολύ διαφορετική από αυτό που οι περισσότεροι πιστεύουν ή τέλος πάντων αυτό που έχει επικρατήσει ωστόσο δε θα σταθώ σε αυτό.
Ο Νίτσε για μένα δεν είναι ένας μηδενιστής φιλόσοφος που γεμίζει τον αναγνώστη με απογοήτευση για το κατεστημένο και μελαγχολία. Είναι κάτι πολύ διαφορετικό που μόνο εάν κάποιος εντρυφήσει σε αυτόν μπορεί να κατανοήσει.
Είναι ένας άνθρωπος που φιλοδοξούσε να θεραπεύσει ολόκληρη την εποχή του από τον μεταδαρβινικό μηδενισμό του τέλους του 19ου αιώνα.
Στον θάνατο του Θεού, έβλεπε μια ευκαιρία να δημιουργηθεί ένα νέο σύστημα αξιών, βασισμένο στην επίγεια ζωή και όχι στη προσδοκία μιας μετά θάνατον ζωής.
Απεχθανόταν τους ιδεαλιστές. Είναι σημαντικό ν’αντιληφθεί κανείς ότι η καταστροφή για τον Νίτσε ήταν ένα στάδιο στη διαδικασία της δημιουργίας. Ο νέος εαυτός δε μπορεί να δημιουργηθεί παρά στις στάχτες του παλιού.
Φυσικά μπορεί να συμφωνώ σε αρκετά πράγματα με τον Νίτσε ωστόσο διαφωνώ σε άλλα τόσα. Ποτέ δεν πρέπει ν’αποδέχεστε τη θεωρία κάποιου ολοκληρωτικά. Αυτό που πρέπει να κάνετε είναι να κρατάτε κάποια στοιχεία από τον καθένα και να διαμορφώνετε τη δική σας αντίληψη για τη ζωή. Ένας φιλόσοφος μπορεί μόνο να σας επηρεάσει, να σας δώσει τροφή για σκέψη αλλά δε πρέπει να μετατρέπεστε σ’ένα φερέφωνο της δικής του αντίληψης.
Ο Νίτσε μου έμαθε πολλά, με επηρέασε και με επηρεάζει κάθε φορά που τον διαβάζω. Τι μου έμαθε λοιπόν;
“Η πλάνη δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι δειλία.”
O άνθρωπος είναι ένα ον το οποίο εκπαιδεύτηκε από τις πλάνες του: Πρώτον, πάντα έβλεπε τον εαυτό του ως ατελή, δεύτερον, προίκιζε τον εαυτό του με φανταστικές ιδιότητες, τρίτον, έβαζε τον εαυτό του στην ιεραρχία των όντων σε λάθος βαθμίδα ανάμεσα στο ζώο και τη φύση, τέταρτον, επινοούσε συνεχώς καινούριους πίνακες των καλών και τους δεχόταν για ένα διάστημα ως αιώνιους και μη εξαρτώμενους από όρους.
Το αποτέλεσμα ήταν πως άλλοτε η μια και άλλοτε η άλλη ανθρώπινη ενόρμηση και κατάσταση έπαιρνε την πρώτη θέση και εξευγενιζόταν λόγω αυτής της εκτίμησης.
“Κάθε επίτευγμα, κάθε βήμα προς τα εμπρός στη γνώση, προκύπτει από το θάρρος, από τη σκληρότητα απέναντι στον εαυτό μας, από την καθαρότητα απέναντι στον εαυτό μας.”
“Δεν αντιτίθεμαι στα ιδεώδη απλώς φοράω γάντια ενώπιον τους“. Nitimur in vetitum (λαχταρούμε το απαγορευμένο). Καλό είναι ο,τι ανυψώνει στον άνθρωπο το αίσθημα της δύναμης, τη θέληση για απόκτηση δύναμης, την ίδια τη δύναμη. Κακό ο,τι γεννιέται απ’ την αδυναμία. Δυστυχώς πολλοί έχουν δαιμονοποιήσει την παραπάνω θεώρηση του Νίτσε. «Αγωνιζόμαστε για το απαγορευμένο» διακηρύσσει.
“Η σιωπή είναι μια ένσταση”
Εκείνοι που σιωπούν σχεδόν πάντα στερούνται λεπτότητας και εσωτερικής ευγένειας. Το να καταπίνεις τα λόγια σου οδηγεί αναγκαστικά σε έναν κακό χαρακτήρα. Ο Νίτσε θεωρεί την αγένεια, αρετή και την υπέρτατη ανθρώπινη μορφή αντιλογίας και μέσα στη μαλθακότητα της εποχής μας, μια από τις πρώτες αρετές μας.
“Μια μικρή εκδίκηση είναι πιο ανθρώπινη από καθόλου εκδίκηση.”
Σκοπός της εκδίκησης ή της τιμωρίας είναι να κάνει καλύτερους εκείνους που τιμωρούν ή εκδικούνται. Όποιος τιμωρείται, δεν είναι ποτέ εκείνος που έχει κάνει την πράξη. Είναι πάντα ο αποδιοπομπαίος τράγος. Έτσι η μνησικακία γεννημένη από την αδυναμία, βλάπτει περισσότερο από τον καθένα τον ίδιο τον αδύναμο. Η φιλοσοφία του Νιτσε με αυτό το τρόπο προσπάθησε να αντεπιτεθεί στα συναισθήματα της εκδίκησης και της μνησικακίας.
“Η πραγματική φιλία υπάρχει αλλά είναι ένα σπάνιο φαινόμενο και κτίζεται επώδυνα και σε βάθος χρόνου.”
Δεν είναι η δύναμη των αισθημάτων που κάνει ανώτερη μια ανθρώπινη σχέση αλλά η διάρκεια τους. Όταν ο ένας πιστεύει ότι έχει παραγνωριστεί πάρα πολύ, και ο άλλος ότι είχε αναγνωριστεί πάρα πολύ – και επ’ αυτού εξαπατούνται και οι δύο– διότι κανένας τους δε γνωρίζει τελικά αρκετά τον εαυτό του. Στην εχθρότητα δε δίνει τέλος η εχθρότητα, στην εχθρότητα δίνει τέλος η φιλία. Αυτή η φράση αποτελεί τη βάση της διδασκαλίας του Βούδα την οποία αναγνωρίζει και ο Νίτσε στην θεωρία του.
“Η συνταγή για το μεγαλείο στον άνθρωπο είναι η amor fati (αγάπη του πεπρωμένου)”
Το να γνωρίζει κανείς αυτό που είναι προϋποθέτει ότι δε γνωρίζει ποιος είναι. Το να τιμάς ακόμα περισσότερο κάτι που απέτυχε επειδή απέτυχε, αυτό ταιριάζει περισσότερο στην ηθική του Νιτσε. Από αυτή την άποψη, ακόμα και οι “γκάφες” στη ζωή έχουν το νόημα τους και την αξία τους, οι πρόσκαιρες παρακάμψεις και τα ξεστρατίσματα, οι καθυστερήσεις, η μετριοπάθεια. Το να μη θέλεις να είσαι κάτι άλλο από αυτό που είσαι, ούτε στο μέλλον, ούτε στο παρελθόν, ούτε στον αιώνα τον άπαντα. Όχι απλώς να υπομένεις το αναγκαίο, πόσο μάλλον να το αποκρύπτεις, όλος ο ιδεαλισμός αποτελεί ψευδολογία μπροστά στο αναγκαίο… αλλά το να αγαπάς…
Η νιτσεική ιδέα του Υπερανθρώπου αφορά το ξεπέρασμα των περιορισμών του εαυτού, την αξιοποίηση των προσωπικών δυνατοτήτων και την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης απέναντι στη ζωή.
Ο Υπεράνθρωπος αγαπά τη μοίρα του, την επιλέγει, αγκαλιάζει τα βάσανα του και τα μετατρέπει σε τέχνη και ομορφιά. Έτσι αποκτά μια φιλοσοφική ψυχή και με αυτή την έννοια αντιπροσωπεύει το επόμενο στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης.
Ο άνθρωπος κατά τον Νίτσε, οφείλει να κατακτήσει τον εαυτό του μέσα από μια εσωτερική διαδικασία αυτοπραγμάτωσης. Τόνιζε τη σημασία της συμφιλίωσης του ατόμου με την ανθρώπινη μοίρα, με τη βαθύτερη, υπαρξιακή έννοια του όρου. (Ό,τι δε με σκοτώνει,με κάνει πιο δυνατό). Ο εξελιγμένος άνθρωπος οφείλει να μπορέσει να κοιτάξει κατάματα αυτή τη μοίρα και ν’απελευθερωθεί αντέχοντας αυτή τη γνώση.
“Δεν υπάρχουν ούτε εγωιστικές, ούτε μη εγωιστικές πράξεις: και οι δύο έννοιες είναι ψυχολογικά παράλογες.”
Η πρόταση “ο άνθρωπος κυνηγά την ευτυχία”… ή η πρόταση “η ευτυχία είναι η ανταμοιβή της αρετής” ή ¨η αρέσκεια και η απαρέσκεια” είναι αντίθετοι όροι. Η Κίρκη της ανθρωπότητας, η ηθική έχει διαστρεβλώσει όλα τα ψυχολογικά ζητήματα -τα έχει ηθικοποιήσει- κι έφτασε στο σημείο να πει τη φρικτή ανοησία ότι η αγάπη πρέπει να είναι κάτι “μη εγωιστικό”
Η δύναμη, η υγεία και η ευτυχία αναδεικνύονται τα ανώτερα αγαθά. Η διάκριση των αγαθών και των πράξεων είναι προϊόν ηθικού εκμαυλισμού. Ο άνθρωπος πρέπει να επιστρέψει στην αρχέγονη κατάσταση, όπου αρετή είναι η δύναμη. Πρέπει να καλλιεργηθεί το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και να εξυψωθεί σε συντριπτική δύναμη, ώστε το άτομο να εξελιχθεί σε υπεράνθρωπο. Σε μια κοινωνία χωρίς αδυνάτους. Πρέπει να είναι κανείς προσκολλημένος στον εαυτό του, πρέπει να πατάει με θάρρος και στα δυο του πόδια, αλλιώς δε μπορεί να αγαπά.
“Η συνείδησή κάθε ανθρώπου λέει: «Πρέπει να γίνεις αυτός που είσαι» “
Το αυτί αυτών των ανθρώπων δεν ακούει την μουσική της ύπαρξης τους που εκπέμπει το σύμπαν για χάρη τους.
Αυτοί ζουν μία βουβή ζωή.
Όσοι έχουν αυτιά ας ακούσουν.
“Ο μεγαλοφυής άνθρωπος είναι ανυπόφορος όταν δεν έχει, εκτός από τη μεγαλοφυΐα, τρία τουλάχιστον άλλα πράγματα: Ευγνωμοσύνη, καθαρότητα και ρεαλισμό.”
Το πάθος της πόζας δεν ανήκει στο μεγαλείο, όποιος χρειάζεται γενικά τις πόζες. Είναι ψεύτικος. Προσοχή σε όλους τους επιδεικτικούς ανθρώπους. “Η ζωή έγινε εύκολη για μένα, όταν απαίτησε τα πιο δύσκολα πράγματα από μένα”.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι να υποπέσεις στην παγίδα του φαινομενικού ηρωισμού όπου μετατρέπεσαι σε έναν ηθοποιό του ιδίου του ιδανικού. Το να ριχτείς στην καρδιά της μάχης μπορεί να είναι σημάδι δειλίας. Αν δεν θες να χάσεις τα μάτια και το μυαλό σου, να ακολουθείς τον ήλιο περπατώντας στη σκιά. “Το σκουλήκι μαζεύεται όταν το πατούν. Αυτό είναι έξυπνο. Με τούτο το τρόπο μειώνει τις πιθανότητες να το πατήσουν πάλι.
Στη γλώσσα της ηθικής αυτό λέγεται ταπεινοφροσύνη. Και εξάλλου όσοι δεν μπορούν να ανέβουν ψηλά στα βουνά ας σκάψουν βαθιά στη γη. Υπάρχουν και κάτω πηγές. Ας αφήσουν τους σκοταδιστές να φωνάζουν πως “κάτω είναι η κόλαση”.
“Ελευθερία είναι…”
…Το να έχεις τη θέληση να αναλάβεις ευθύνη για τον εαυτό σου, το να διατηρείς την απόσταση που σε χωρίζει από τους άλλους, το να γίνεσαι πιο αδιάφορος απέναντι στις δυσκολίες, στις ταλαιπωρίες, στη στέρηση, ακόμη και στην ίδια τη ζωή.
“Η ηθική είναι ένα ψεύτικο ανθρώπινο κατασκεύασμα.”
Τελικά, τι είναι οι ανθρώπινες αλήθειες; Είναι αδιάψευστες ανθρώπινες παραπλανήσεις. Δεν υπάρχουν καθόλου ηθικά φαινόμενα, αλλά μόνο μια ηθική ερμηνεία των φαινομένων. Κάθε ηθική είναι ένα κομμάτι τυραννίας εναντίον της φύσης, καθώς και εναντίον της λογικής. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο έχει αποτελέσει τον πιο αποτελεσματικό μηχανισμό για να σέρνεις την ανθρωπότητα από τη μύτη.
Δεν υπάρχουν υποκειμενικές αλήθειες. Η αλήθεια είναι πάντα μία, απλώς υπάρχουν κάποιοι οι οποίοι κατασκευάζουν ψεύτικες αλήθειες ώστε να καθοδηγούν τις μάζες, εκμεταλλευόμενοι την δύναμη της συνήθειας, αφού προηγουμένως τις έχουν συντηρητικοποίησει.
Οι λόγοι και οι προθέσεις που υπάρχουν πίσω από τη συνήθεια προστίθενται σε αυτήν μέσω ενός ψέματος, μόλις κάποιοι αρχίσουν να αμφισβητούν τη συνήθεια και να ρωτούν για τις προθέσεις και τους σκοπούς της. Εδώ έγκειται η μεγάλη ανεντιμότητα των οπισθοδρομικών όλων των εποχών: είναι αυτοί που προσθέτουν ψέματα μεταμφιεσμένα σε πεποιθήσεις.
“Όλα όσα πήρε στα σοβαρά έως σήμερα η ανθρωπότητα δεν είναι καν πραγματικότητες αλλά απλώς και μόνο φαντασιοπληξίες (Θεός, ψυχή, αρετή, αμαρτία, επέκεινα, αλήθεια, αιώνια ζωή)”
Όμως το μεγαλείο της ανθρώπινης φύσης, η θεικότητα της αναζητήθηκε σε αυτές. Όλα τα ζητήματα της πολιτικής, της κοινωνικής τάξης πραγμάτων, της εκπαίδευσης διαστρεβλώθηκαν ολωσδιόλου επειδή οι πλέον βλαβεροί άνθρωποι θεωρήθηκαν μεγάλοι, επειδή οι άνθρωποι έμαθαν να περιφρονούν τα μικρά πράγματα, δηλαδή τα βασικά ζητήματα της ίδιας της ζωής.
Η σύγχρονη κουλτούρα μας είναι αμφίσημη στον υψηλότερο βαθμό. Στη ζωή, λέει ο Νίτσε, υπάρχουν οι δυνατοί και οι υποταγμένοι. Το κράτος αδυνατεί να εξυπηρετήσει τα ανώτερα άτομα. Μόνον εκεί που τελειώνει το κράτος, αρχίζει να υπάρχει ο μη άχρηστος άνθρωπος που είναι η γέφυρα η οποία οδηγεί στον ανώτερο άνθρωπο (στον Υπεράνθρωπο).
“Οι πεποιθήσεις είναι μεγαλύτεροι αντίπαλοι της αλήθειας από τα ψέματα.”
Αυτός είναι και ο λόγος που η αξία ενός ανθρώπου μετριέται με το πόση αλήθεια μπορεί να σηκώσει. Πολλές φορές ξεχνάει κανείς τα λάθη του, όταν τα εξομολογείται σε κάποιον άλλον. Ο άλλος, όμως, δεν τα ξεχνάει. Γι’ αυτό η αρχή της αγάπης προς τον πλησίον λέει: Βοήθησε ο ίδιος τον εαυτό σου και τότε θα σε βοηθήσουν όλοι. Ποτέ σου μη ζητάς. Παράτα τα κλαψουρίσματα. Μην επιτρέψεις ποτέ κανέναν να σε συμπονέσει. Το χρυσό θηκάρι της συμπόνιας κρύβει κάποτε το λεπίδι της ζηλοφθονίας.
“Ο έρωτας είναι μια παραφροσύνη που μπορεί να σε αρρωστήσει.”
Αλλά πάντα υπάρχει και λίγη λογική στην παραφροσύνη. Η γιατρειά για τον έρωτα εξακολουθεί να είναι στις περισσότερες περιπτώσεις εκείνο το παλιό δραστικό φάρμακο: ‘η ανταπόδοση αγάπης’. Κάθε είδος περιφρόνησης του σεξ, κάθε βρώμισμα του μέσω της έννοιας «ακάθαρτο», είναι το κατ’ εξοχήν έγκλημα εναντίον της ζωής.
Δεν φοβάμαι τίποτα παρά μοναχά τον εαυτό μου.
Όποιος δεν φοβάται τον εαυτό του, δεν μπορεί να προκαλέσει φόβο.
Η αμφιβολία δηλητηριάζει τα πάντα, χωρίς να σκοτώνει τίποτα.
“Δεν πρέπει να αμφιβάλετε για ότι έχετε πράξει. Μη δείχνετε δειλία απέναντι στις πράξεις σας! Μην τις αφήνετε να παραπαίουν μετά! Οι τύψεις της συνείδησης είναι ανάρμοστες.”
Όποιος παλεύει με τέρατα, πρέπει να προσέξει να μη γίνει ο ίδιος τέρας.
Όταν κοιτάς πολλή ώρα μέσα σε μια άβυσσο, κοιτάει και η άβυσσος μέσα σε σένα.
Τι πραγματικά ήθελε ο Νίτσε από τη μουσική; Να είναι εύθυμη και βαθιά, σαν απομεσήμερο του Οκτωβρίου. Να είναι ιδιαίτερη, ζωηρή, τρυφερή, μια νεαρή γλυκιά γυναίκα γεμάτη προστυχιά και χάρη. Δε φανταζόταν τη ζωή χωρίς αυτή.
Τι είναι λοιπόν αυτό που μπορεί να αποτελέσει τη δική μας θεωρία;
Ότι κανένας δε χαρίζει στον άνθρωπο τις ιδιότητες του, ούτε ο Θεός, ούτε η κοινωνία, ούτε οι γονείς και οι προγονοί του, ούτε ο ίδιος του ο εαυτός. Κανένας δεν είναι υπεύθυνος για το ότι υπάρχει, για το ότι είναι πλασμένος με αυτόν ή τον άλλο τρόπο, για το ότι ζει κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον.
Το μοιραίο της ύπαρξης του δε μπορεί να διαχωριστεί από το μοιραίο όλων όσα υπήρξαν και θα υπάρξουν. Κανένας δεν είναι το αποτέλεσμα μιας δικής του πρόθεσης, μιας δικής του θέλησης, ενός δικού του σκοπού.
Κανένας δεν είναι το αντικείμενο μιας απόπειρας να δημιουργηθεί ένας ιδανικός άνθρωπος ή μια ιδανική ευτυχία, μια ιδανική ηθική. Είναι βλακώδες να θέλει κανείς να φορτώσει την υπόσταση του στον έναν ή στον άλλο σκοπό.
Εμείς επινοήσαμε την έννοια σκοπός, στην πραγματικότητα ο σκοπός απουσιάζει.
Ο καθένας μας είναι αναγκαίος, ο καθένας μας είναι μέρος της μοίρας, ανήκει στο όλο, είναι μέσα στο όλο, δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να κρίνει, να μετρήσει, να συγκρίνει, να καταδικάσει το Είναι μας, διότι αυτό θα σήμαινε ότι θα έκρινε, θα μετρούσε, θα σύγκρινε, θα καταδίκαζε το όλον. Αλλά δεν υπάρχει τίποτα εκτός από το όλον!
Το να μην καθίσταται πια κανένας υπεύθυνος, το να μη μπορεί να αναχθεί το είδος του Είναι σε μια πρώτη αιτία, το να μην είναι ο κόσμος μια ενότητα ως κέντρο αισθήσεων ούτε ως “πνεύμα”, αυτή και μόνον αυτή είναι η μεγάλη απελευθέρωση. Μόνο με αυτή την απελευθέρωση αποκαθίσταται η αθωότητα του γίγνεσθαι. Η έννοια “Θεός” ήταν έως τώρα η μεγαλύτερη ένσταση εναντίον της ύπαρξης. Αρνούμαστε τον Θεό, αρνούμενοι τον Θεό αρνούμαστε την ευθύνη: μόνο με αυτόν τον τρόπο λυτρώνουμε τον κόσμο.