Καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η λογοτεχνία έχει επανηλειμμένα στηλιτεύσει τον ολοκληρωτισμό, δημιουργώντας μια παρακαταθήκη πολιτικού λόγου.
Απέναντι στα απολυταρχικά καθεστώτα του 20ου αιώνα και στο καίριο πλήγμα στην ελευθερία της σκέψης, του λόγου και της αυτοδιάθεσης που αυτά επέφεραν, η λογοτεχνία, ως αντίβαρο, –ή δικαιότερα ως αντίδοτο– σε κάθε μορφής ολοκληρωτισμό, δοκιμάζει να πλάσει με αριστοτεχνικό τρόπο φαντασιακές δυστοπίες, τοποθετώντας το άτομο σε μια α πριόρι άνιση σύγκρουση με ένα απρόσωπο και αμείλικτο καθεστώς.’
Η αδήριτη ανάγκη του ανθρώπου για ελευθερία, η θεμελιώδης ανάγκη της αλληλεγγύης, η αέναη πάλη με τη παντοδυναμία του παραλόγου, το τίμημα της απώλειας του ανθρωπισμού, ο κίνδυνος της χειραγώγησης μέσω του φανατισμού, του φόβου, της ψευδούς παράστασης στοιχείων και πληροφοριών τοποθετούνται στο επίκεντρο των περισσότερων μυθιστορημάτων που άπτονται της εν λόγω θεματολογίας.
Από την μοναδικής πυκνότητας και φιλοσοφικών στοχασμών καφκική γραφή μέχρι τον δυσοίωνο κόσμο του Όργουελ και του Σαραμάγκου, από το θαυμαστό καινούριο κόσμο του Χάξλευ μέχρι τους δικούς μας Σαμαράκη (το Λάθος) και Αλεξάνδρου (Το κιβώτιο), η περιγραφή συγκεντρωτικών κρατικών μηχανισμών στη λογοτεχνία αποκτά διττή σημασία: τόσο καταγγελτική για τα σύγχρονα των συγγραφέων ανελεύθερα καθεστώτα (ο Σαμαράκης π.χ. γράφει το περίφημο Λάθος του δύο χρόνια πριν την επιβολή της Χούντας των συνταγματαρχών), όσο και προφητική για τις μελλούμενες προκλήσεις αναφορικά με την εδραίωση κάθε είδους απολυταρχισμού.
Σε μια εποχή όπου η δημοκρατία πλήττεται πολύπλευρα μέσω της ανάδειξης νέων τάσεως ενίσχυσης ακροδεξιών και φασιστικών μορφωμάτων στην Ευρώπη, όπου η ελευθερία του λόγου αποτελεί ένα από τα ανθρώπινα δικαιώματα που διακινδυνεύεται σε παγκόσμια κλίμακα, όπου η πολιτική αβεβαιότητα, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, οι παραγνωρίζουσες τον ανθρώπινο παράγοντα κρατούσες οικονομικές πολιτικές γεννούν νέες μορφές ολοκληρωτισμού, τα μυθιστορήματα αυτά αποτελούν την πλέον πολύτιμη παρακαταθήκη, αλλά και το πιο ουσιαστικό εργαλείο απέναντι στις νέες προκλήσεις του 21ου αιώνα.
Ακολουθεί σύντομη παράθεση κάποιων εκ των σημαντικότερων «δυστοπικών» μυθιστορημάτων του 20ου αιώνα –με τις κινηματογραφικές μεταφορές τους, όπου αυτές υπάρχουν-.
1. Φαρενάιτ 451- Ρέι Μπράντμπερι
«Κάτι πρέπει να υπάρχει στα βιβλία, κάτι που δε μπορούμε να φανταστούμε, για να κάνει μια γυναίκα να μένει σε ένα φλεγόμενο σπίτι, κάτι πρέπει να υπάρχει εκεί πέρα. Δεν μένει κανείς για το τίποτα»
Γραμμένο το 1953, το μυθιστόρημα του Aμερικάνου συγγραφέα Ρέι Μπράντμπερι με τον εμβληματικό τίτλο που αναφέρεται στη θερμοκρασία στην οποία επιτυγχάνεται η αυτανάφλεξη του χαρτιού, αποτελεί ένα από τα κορυφαία παραδείγματα λεπτομερούς περιγραφής και στηλίτευσης ενός ανελεύθερου καθεστώτος, δομημένου στην απαγόρευση των βιβλίων, την άγνοια, τις εξονυχιστικές ανακρίσεις και τη σύνθλιψη κάθε πνευματικής ανάτασης του ατόμου με την αρωγή του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης– που συνιστούν στο παρόν έργο μέσα χειραγώγησης, παραπληροφόρησης και αλλοτρίωσης -.
Αντλώντας υλικό από την περίοδο στην οποία γράφεται – το ψυχροπολεμικό κλίμα της εποχής αναδεικνύει τον σκληρότερο μακαρθισμό στην Αμερική, συνεπαγόμενο ανακρίσεις, διαστρέβλωση της δικαιοσύνης και συλλήβδην αστήρικτες μαζικές κατηγορίες πολιτών για «κομμουνιστική δράση», προδοσία και υπονόμευση του καθεστώτος, αλλά και στην ιστορική εμπειρία του β’ παγκοσμίου πολέμου, το τοποθετούμενο στο ασαφές μέλλον μυθιστόρημα με κεντρικό πρωταγωνιστή τον πυραγό Γκάι Μόνταγκ προσφέρει μια διεισδυτική πραγματεία στη διάρθρωση και τη λειτουργία ολοκληρωτικών μηχανισμών. Στην κεφαλαιώδη σημασία που έχει η λογοτεχνία και ο ανθρωπισμός, στην ισοπεδωτική επιρροή των μέσων πληροφόρησης στην ενημέρωση και την πολιτική χειραγώγηση, καθώς και κυρίως στον προσωπικό αγώνα του ανθρώπου για γνώση, ελευθερία και αλληλεγγύη.
Το 1966 γυρίστηκε η ομώνυμη ταινία τον Φρανσουά Τριφό με τους Τζούλι Κρίστι, Όσκαρ Βέρνερ και Σίριλ Κιούζακ.
2. Ο Μεγάλος Αδελφός- Τζωρτζ Όργουελ
« Αγάπησε το Μεγάλο Αδελφό».
Γραμμένο το 1948 για να προαγγείλει προφητικά μελλούμενες τάσεις συγκεντρωτισμού, το γνωστότερο και πλέον πολυδιαβασμένο έργο του Άγγλου συγγραφέα μας μεταφέρει σε ένα σκληροπυρηνικό καθεστώς βασισμένο στο τρίπτυχο « Ο πόλεμος είναι ειρήνη-η ελευθερία είναι σκλαβιά- η άγνοια είναι δύναμη» και τρεφόμενο από το φόβο, το φανατισμό και την έλλειψη αλληλεγγύης των υπηκόων του.
Η γραφειοκρατία, η χειραγώγηση μέσα από τα μέσα πληροφόρησης, η απόλυτη τυπικότητα στη δομή και την ιεραρχία των υπηρεσιών πρωταγωνιστούν και εδώ συνθέτοντας τη ζοφερή πραγματικότητα στην οποία καλείται να επιβιώσει ο δημόσιος Υπάλληλος Γουίνστον Σμιθ.
Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα απόπειρα απλοποίησης της γλώσσας ως εργαλείο καταστολής κάθε αντίστασης, η δίωξη του εγκλήματος της σκέψης, οι διαρκείς καταδόσεις υπόπτων ακόμη και μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας, το υποχρεωτικό δίλεπτο μίσους, οι συγκεντρώσεις της νεολαίας συμπληρώνουν το δυσοίωνο κάδρο, με το οποίο συγκρούεται και από το οποίο εντέλει συνθλίβεται ο κεντρικός πρωταγωνιστής μας που καταλήγει στις απαισιόδοξες τελευταίες λέξεις του βιβλίου να αγαπήσει τον Μεγάλο Αδελφό.
Η κινηματογραφική μεταφορά του 1984 έγινε το 1984(!) σε σκηνοθεσία του Μάικλ Ράντφορτ.
3. Το μηδέν και το άπειρο- Άρθουρ Καίσλερ
«Υπόγραψε ο Ρουμπάσωφ»
Γραμμένο το 1938 από τον ουγγρικής καταγωγής συγγραφέα, δημοσιογράφο και πολιτικό στοχαστή Άρθουρ Καίσλερ– ιδιαίτερα γνωστό για τη καταγραφή της εμπειρίας του στον ισπανικό εμφύλιο με την «Ισπανική Διαθήκη», καθώς και για τον δοκιμιακού χαρακτήρα «Ο κομισάριος και ο Γιόγκι»-, το μηδέν και το άπειρο τοποθετείται πάλι σε μια φανταστική δυστοπία, που ομοιάζει εξαιρετικά με το Σταλινικό καθεστώς.
Στηλιτεύοντας τις Δίκες της Μόσχας που έλαβαν χώρα μεταξύ 1936 και 1938 για την αυθαιρεσία και το αστήρικτο των κατηγοριών τους, καταμηνύοντας το σοβιετικό καθεστώς για την απόκλιση από τα ιδεώδη του, το παρόν βιβλίο δεν μένει μονάχα στα στενά ιστορικά πλαίσια της ενδεχόμενης αφορμής της συγγραφής του, αντίθετα παραμένει μια διαχρονική διακήρυξη ενάντια σε πάσης φύσεως ολοκληρωτισμούς.
Με πρωταγωνιστική μορφή τον Νικολάι Ρουμπάσωφ, πρώην στέλεχος της Επανάστασης, που βρίσκεται στη φυλακή εν μία νυκτί αντιμέτωπος με κατηγορίες υπονόμευσης του καθεστώτος, η πλοκή του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται μέσα στη φυλακή μέσω των διαδοχικών ανακρίσεων που υφίσταται από τους δύο – ουσιωδώς διαφορετικά δομημένους ως χαρακτήρες – ανακριτές.
Όπως και ο Γουίνστον αγαπάει τον Μεγάλο Αδελφό, έτσι και ο Ρουμπάσωφ εντέλει υπογράφει την ομολογία του για πράξεις που δεν τέλεσε για να δώσει τέλος στο αδιάκοπο ψυχολογικό και σωματικό μαρτύριο των ανακρίσεων. «Ο Καίστλερ μας προσφέρει ένα καινούριο, ενιαίο, παναθρώπινο πρότυπο»– Daily Telegraph
4. Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος- Άλντους Χάξλεϋ
“Κάθε άνθρωπος που γνωρίζει να διαβάζει, κατέχει τη δύναμη να κάνει τον εαυτό του μεγάλο, να πολλαπλασιάσει τους τρόπους με τους οποίους υπάρχει και να κάνει τη ζωή του πλήρη, σημαντική και ενδιαφέρουσα.”
Πρωτοεκδομένο το 1932, στιγματισμένο ως επικίνδυνο για τις ριζοσπαστικές θεωρήσεις του και τη τολμηρή γραφή του, πολύ-απαγορευμένο για διαφορετικούς λόγους σε διαφορετικές εποχές, το έργο του άγγλου ουμανιστή συγγραφέα Άλντους Χάξλευ δεν θα μπορούσε να λείπει από τη παρούσα καταγραφή δυστοπιων στη λογοτεχνία.
Οι απαράβατες ταξικές διαφορές, η πλήρης χειραγώγηση και η εκ των προτέρων προδιαγραφή του μέλλοντος μέσω της χρήσης τεχνολογιών καθώς και η εξάλειψη της σκέψης και της διαφορετικότητας μέσω της πλέον ισοπεδωτικής ομοιομορφίας αποτελούν κεντρικούς άξονες του εδώ καθεστώτος που εδραιώνεται αυτή τη φορά στο τρίπτυχο «Κοινότης, Ταυτότης, Σταθερότης».
Σε ένα κόσμο όπου οι άνθρωποι αναπαράγονται τεχνητά και μαζικά σε κρατικά κέντρα επωάσεως, χωρίζονται από τη στιγμή της γονιμοποίησης σε πέντε τάξεις (Α, Β, Γ, Δ, Ε), και ανάλογα με αυτές αποκτούν πνευματικές δεξιότητες και κοινωνικούς ρόλους, όπου η σεξουαλική ευχαρίστηση χορηγείται σε δισκία, όπου η Παγκόσμια Κυβέρνηση κατευθύνει τις βουλές όλων των πολιτών ώστε να δημιουργήσει χειραγωγήσιμους καταναλωτές, ξεδιπλώνεται η ιστορία με κεντρική φιγούρα τον Τζων, μεγαλωμένο στον αντίποδα αυτού του κόσμου, τον Άγριο Καταυλισμό.
Οι συμβολισμοί και οι συχνά ευφάνταστες συνθέσεις των ονομάτων ( Μπέρναρντ Μάρξ, Χέρμπερτ Μπακούνιν, Λένινα, Φόρντ, κ.α), που περιέχουν αναφορές σε πολιτικές και επιστημονικές φιγούρες ιστορικής σημασίας σε συνδυασμό με τη διάπλαση και την εξέλιξη των χαρακτήρων και τη δυσοίωνη παρουσίαση του μέλλοντος καθιστούν το μυθιστόρημα αυτό πέρα από μια εξαιρετικά δοσμένη φουτουριστική δυστοπία, ένα έργο με την ουσιαστικότερη έννοια του όρου πολιτικό.
Το έργο αντλεί το όνομα του από ρήση του Σαίξπηρ, τα έργα του οποίου μεγάλωσαν τον πρωταγωνιστή και είναι φυσικά απαγορευμένα στο Παγκόσμιο Καθεστώς.
Και μια δυστοπία αλά ελληνικά…
5. Το λάθος του Αντώνη Σαμαράκη
«Αν δεν έχεις θετική δράση υπέρ του καθεστώτος το να είσαι απλώς ένας φιλήσυχος πολίτης όχι μόνο δεν έχει καμία σημασία, αλλά καταλήγει σε επιχείρημα εις βάρος σου. Θα πρέπει το ταχύτερο να υπάρξει νόμος που να ορίζει και να τιμωρεί σαν ιδιώνυμο αδίκημα το να είναι ένας ένας φιλήσυχος πολίτης»
Γραμμένο το 1965, δύο χρόνια πριν την επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, Το Λάθος του Σαμαράκη, ομοιάζει εξαιρετικά με τα συνταρακτικά μυθιστορήματα-κολάφους στον ολοκληρωτισμό του 20ου αιώνα των Όργουελ, Κάφκα, Σαραμάγκου, Καίσλερ και άλλων με μια θεμελιώδη ωστόσο διαφορά.
Ενώ στις περισσότερες από τις ανωτέρω αριστοτεχνικά διαρθρωμένες δυστοπίες, ο ήρωας που συγκρούεται με τους μηχανισμούς του ολοκληρωτικού καθεστώτος συντρίβεται πλήρως ή αφομοιώνεται από αυτό, στην περίπτωση του Λάθους η πτώση του ήρωα συνεπάγεται την ταυτόχρονη νίκη του ανθρωπισμού επί της παντοδυναμίας του καθεστώτος.
Υμνημένο από το αναγνωστικό κοινό, τους κριτικούς αλλά και τους πλέον σημαίνοντες καλλιτέχνες (Ζορζ Σιµενόν, Αρθουρ Μίλερ, Αγκάθα Κρίστι, Αρθουρ Κέσλερ) έξω από τα σύνορα της χώρας, μεταφρασμένο σε περισσότερες από τριάντα γλώσσε. Μεταφέρθηκε κινηματογραφικά από τον Π. Φλάισμαν στην ομώνυμη ταινία γαλλοιταλογερμανικής παραγωγής La faille του 1975 με μουσική του Έννιο Μορικόνε και σενάριο των Ζαν-Κλοντ Καριέρ και Μάρτιν Βάλσερ.
Συγκεντρώνοντας στοιχεία ψυχολογικού δράματος, φιλοσοφικού δοκιμίου και αστυνομικού μυθιστορήματος, απηχεί έντονους προβληματισμούς γύρω από την επιβολή απολυταρχικών καθεστώτων, διατρανώνοντας την ανάγκη του ανθρώπου για ελευθερία και αλληλεγγύη.
Η αφηγηματική τεχνική της εναλλαγής από τη τριτοπρόσωπη στη πρωτοπρόσωπη αφήγηση από την οπτική γωνία τόσο του άντρα που έχει συλληφθεί όσο και του ανακριτή του διατηρεί την αγωνία του αναγνώστη, φανερώνει ωστόσο το «λάθος», τον ίδιο τον ανθρώπινο παράγοντα που αντιστέκεται στις πλέον αντίξοες συνθήκες απέναντι στον ολοκληρωτισμό. “Ένα σκληρό χτύπημα κατά του ολοκληρωτισμού. Το λάθος συγκλονίζει αλλά συγχρόνως δίνει κουράγιο. Η τέχνη του Σαμαράκη ποτέ δεν ξεπέφτει σε αυτοεπίδειξη αλλά προχωρεί ανεπαίσθητα και χωρίς να πιέζει” – The New York Times