Επιτυχημένη κινηματογραφική μεταφορά, χιλιοπαιγμένο θεατρικό έργο, ενδιαφέρουσα νουβέλα, σε όποια από τις παραπάνω μορφές και αν επιλέξει να προσλάβει κανείς το έργο του νομπελίστα Αμερικάνου συγγραφέα Τζων Στάινμπεκ, έχει σίγουρα κάτι να κερδίσει. Γραμμένο το 1937, το Άνθρωποι και Ποντίκια απεικονίζει τις συνθήκες ζωής των άπορων εργατών στην αμερικανική ύπαιθρο, τοποθετώντας στο προσκήνιο τη συγκινητική- και εντέλει βαθιά τραγική- φιλία δυο φαινομενικά ασύνδετων χαρακτήρων, του οξύνους Τζωρτζ και του γιγαντόσωμου Λένι.
Περιπλανώμενοι στην Αμερική της ποτοαπαγόρευσης, οι δυο σύντροφοι ψάχνουν για περιστασιακή δουλειά στα αγροκτήματα με απώτερο σκοπό την συγκέντρωση χρημάτων για την απόκτηση μιας μέρας της δικής τους γης. Από τις πρώτες κιόλας σελίδες σκιαγραφείται η ιδιότυπη σχέση τους: Ο Τζωρτζ, μικρόσωμος και λογικός, αποφασίζει για την κοινή πορεία τους με δεσποτικό τρόπο, ο Λένι, που πάσχει από κάποιου τύπου νοητική ασθένεια, η οποία δεν ονομάζεται και δεν διαγιγνώσκεται, συμπεριφέρεται με την αγαθοσύνη ενός παιδιού. Καταφέρνοντας να βρουν δουλειά σε κάποιο αγρόκτημα, οι δυο ήρωες δοκιμάζονται πλέον σε συσχετισμό με τους άλλους εργάτες και το γιο του αφεντικού, στερεότυπους χαρακτήρες λιτά, αλλά αριστουργηματικά δομημένους σε ένα πλαίσιο άκρατου ρεαλισμού. Ο Κρουκς, μοναδικός μαύρος μέσα σε λευκούς, θύμα της απομόνωσης και του βίαιου ρατσισμού, ο γέρος Κάντι που ονειρεύεται μια δική του γωνιά σε ένα ήσυχο αγρόκτημα για να μην τον ξεφορτωθούν όπως κάνουν με τα γέρικα σκυλιά όταν θα πάψει να είναι χρήσιμος, ο γνωστικός Σλιμ, ο συμπλεγματικός και οξύθυμος γιος του αφεντικού, πλαισιώνουν τους δυο πρωταγωνιστές, επιτρέποντας μέσω της αλληλεπίδρασης μαζί τους την κατάδειξη του τρόπου ζωής, των αγωνιών και των αντιλήψεων των σύγχρονων του συγγραφέα απλών ανθρώπων.
Ήδη από τη πρώτη μέρα στο αγρόκτημα κάνει την εμφάνιση της η προκλητική γυναίκα του Κέρλι, του γιου του αφεντικού, που επιδιώκει την συζήτηση με τους εργάτες, αψηφώντας τον άντρα και τις κοινωνικές επιταγές που την εγκλωβίζουν στη μοναξιά του σπιτιού της. Ενώ όλοι οι εργάτες κρατούν επιφυλακτική στάση απέναντι της αρνούμενοι να ενδώσουν στο ερωτικό της κάλεσμα, ο Λένι γοητεύεται από εκείνη με έναν παιδικό και αθώο τρόπο. Αμφισβητώντας τις προσταγές του Τζωρτζ, που του απαγορεύει ρητά να τη πλησιάσει, όπως του απαγορεύει να μπλέξει σε κάθε είδους μπλεξίματα, ο Λένι βρίσκεται μόνος μαζί της στην αποθήκη. Η νεαρή γυναίκα βρίσκει επιτέλους έναν συνομιλητή που δεν την αποφεύγει, του μιλάει για τα διαψευσμένα της όνειρα να ακολουθήσει την καριέρα της ηθοποιού, ο Λένι πάλι της λέει με την παιδιάστικη αφέλεια του πως του αρέσει να χαϊδεύει απαλά πράγματα, εκείνη τον αφήνει να χαιδέψει τα μαλλιά της. Όταν του ζητάει να σταματήσει, εκείνος δεν την ακούει, η γυναίκα βάζει τις φωνές, ο Λένι πανικοβάλλεται, την σφίγγει δυνατά και άθελά του την σκοτώνει.
Έχοντας συναίσθηση πως έχει κάνει κάτι κακό, ο Λένι φεύγει από το αγρόκτημα και κρύβεται στο μέρος που του έχει επιδείξει ως κρυσφίγετο ο Τζωρτζ. Στο μεταξύ η δολοφονία της γυναίκας έχει μαθευτεί στο αγρόκτημα, ο άντρας της κυνηγάει να λιντζάρει τον Λένι, όμως τελικά θα τον προλάβει ο ίδιος ο Τζωρτζ. Ορμώμενος από τη βαθιά πίστη στη φιλία τους, με μεγάλο πόνο και βαθιά συνείδηση της πράξης του, ο Τζωρτζ ρίχνει με το όπλο του στον καλύτερο του φίλο για να τον λυτρώσει από τα κρίματα του, για να τον καταστήσει παντοτινά αθώο. Μια εξαιρετική ανάγνωση του θανάτου του Λένι, και του ρόλου που διαδραματίζει εν γένει ο θάνατος στη νουβέλα, δίνει στην πρόσφατη έκδοση του έργου από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, ο Μιχάλης Μακρόπουλος: « Και μέσ’ από τον φόνο, πρώτα της γυναίκας του Κέρλι από το Λένι και κατόπιν του Λένι από τον Τζώρτζ, ο Στάιμπεκ χάρη σε ένα παράδοξο καταφάσκει στη ζωή. Η γυναίκα του Κέρλι ανακτά μέσ’ από το θάνατο την αθωότητα της και ο Λένι με τον δικό του θάνατο παραμένει αιώνια αθώος».
Μέσα από τη λιτή διήγηση και την απλή γλώσσα, ο Στάινμπεκ κατορθώνει να αποδώσει την αγωνιώδη και συγκινητική προσπάθεια των ανθρώπων του μόχθου για επιβίωση κατά τις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες του μεσοπολέμου, το απατηλό όνειρο της αυτοδιάθεσης μέσα από την ιδιοκτησία, τη δύναμη της φιλίας, αλλά και την σημασία της ελπίδας. Οι ήρωες του Στάινμπεκ, λιγομίλητοι, τρωτοί, περιορισμένοι, στερούμενοι μόρφωσης, συγκρούονται, σαν άλλες τραγικές φιγούρες, καθημερινά με μια πραγματικότητα που διαψεύδει τις κρυφές επιδιώξεις τους και επιτάσσει τον σκληρότερο εαυτό τους, για να αναδειχτούν μέσα από αυτή την άνιση σύγκρουση εντέλει σε κοινωνούς μιας ιδιαίτερης ανθρωπιάς και ενός σπάνιου ήθους.
• Στα ελληνικά κυκλοφόρησε το 2013 από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος σε μετάφραση Μιχάλη Μακρόπουλου, ενώ παλαιότερα έχει εκδοθεί σε μετάφραση του Κοσμά Πολίτη από τις εκδόσεις Δαμιανός, Ζαχαρόπουλος, Νεφέλη, Αποσπερίτης κ.α