Οι ψυχικές διαταραχές στα έργα του Shakespeare

Πολλοί από τους ήρωες στα έργα του Shakespeare είναι διάσημοι για τον εκκεντρικό, βίαιο ή ακατανόητο χαρακτήρα τους. Και ενώ οι μελετητές πάντα προσπαθούν να αναλύσουν αυτού του είδους τη συμπεριφορά, επηρεασμένοι από τις εξελίξεις στο τομέα της ψυχολογίας, πολλοί υποστηρίζουν ότι συγκεκριμένοι ήρωες των θεατρικών ζουν υπό το βάρος μιας ψυχικής ασθένειας με αναπόφευκτες επιδράσεις στις πράξεις τους και στους ανθρώπους γύρω τους. Από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι τα δύο διάσημα ζευγάρια των «Μάκβεθ» και «Άμλετ», των οποίων οι ταραγμένες προσωπικότητες συνδέονται συναισθηματικά με καταστροφικά αποτελέσματα για την υγεία τους.

Η νέα ταινία “Macbeth” και η διαφορετική οπτική

Για αρχή, ας ξεκινήσουμε βλέποντας το διάσημο δίδυμο του «Μάκβεθ», τον ευγενή στρατηγό της Σκωτίας και τη γυναίκα του, Λαίδη Μάκβεθ . Με την πρώτη ματιά το «σκωτσέζικο έργο» έχει ως κέντρο την ακόρεστη δίψα για εξουσία και τις συνέπειες που έρχονται σε όποιον είναι διατεθειμένος να γκρεμίσει τα πάντα γύρω του και μέσα του για να βρεθεί στην κορυφή του κόσμου. Εν συντομία, ο «Μάκβεθ» λέει την ιστορία ενός ευγενή της Σκωτίας και της γυναίκας, που μετά από μια προφητεία που προέβλεψε ότι θα γίνει ανέβει στον θρόνο, αποφασίζουν να δολοφονήσουν τον βασιλιά και να κατηγορήσουν τους φρουρούς του, τους οποίους σκοτώνουν μετά για να μην αποκαλυφθεί τίποτα. Ενώ έχουν την εξουσία, βάζουν να σκοτώσουν τον  στρατηγό και φίλο τους γιατί με βάση την ίδια προφητεία απειλεί την εξουσία τους, όλους τους συγγενείς ενός ευγενή που τους αντιτίθεται και γενικά ο βασιλιά Μάκβεθ γίνεται τύραννος. Στην κορύφωση του έργο και οι δύο πρωταγωνιστές στοιχειωμένοι από τύψεις βρίσκουν τον θάνατο, η Λαίδη Μάκβεθ αυτοκτονεί και ο Μάκβεθ χάνει τη μάχη από τις ενωμένες δυνάμεις των αντιπάλων και δολοφονείται, εκπληρώνοντας έτσι μια δεύτερη προφητεία που είχε μηνύσει την καταστροφή του.

Ο Σέξπιρ δε φεύγει ποτέ από τις καρδιές δημιουργών και κοινού, και απόδειξη για αυτό είναι η επικείμενη ταινία με τον αγαπημένο Μάικλ Φασμπέντερ και την πανέμορφη Μαριόν Κοτιγιάρ. Σε μια πρόσφατη δήλωση στο Φεστιβάλ στις Κάννες, ο ηθοποιός με τον πρωταγωνιστικό ρόλο έδωσε έμφαση σε μια συγκεκριμένη πτυχή του έργου, την συμπεριφορά του κεντρικού ζευγαριού και τη σύνδεσή της με ψυχολογικές διαταραχές. «Αυτός ο χαρακτήρας υποφέρει από Μετατραυματική Αγχώδη Διαταραχή (PTSD). Έχουμε έναν στρατιώτη που ήταν σε μάχη για μήνες, σκοτώνοντας με τα χέρια του, με το σπαθί του να διαπερνάει το σώμα των αντιπάλων» αναφέρει ο ηθοποιός. Πράγματι, τα συμπτώματα δεν απέχουν πολύ από ότι ξέρουμε σήμερα για το Μετατραυματικό Στρες. Οι παραισθήσεις με μεγάλη συναισθηματική φόρτιση είναι χαρακτηριστικό σύμπτωμα και συνδέονται με βιώματα πολύ επικίνδυνων καταστάσεων. Άλλα συμπτώματα που επίσης φαίνεται να παρουσιάζονται στον χαρακτήρα του Μάκβεθ είναι οι εφιάλτες, η επίμονη υπερ-διέγερση (ο ασθενής συνεχώς ψάχνει για πιθανό κίνδυνο) και η συναισθηματική παράλυση και αναλγησία.

Λόγω της προφανής διαταραχής της Λαίδης Μάκβεθ, η ανησυχητική συμπεριφορά του άντρα της δεν είναι εξίσου εμφανής για τους περισσότερους θεατές του δράματος. Μάλιστα μέχρι πρόσφατα η Λαίδη Μάκβεθ είναι συνώνυμο του απόλυτου κακού στα έργα του Shakespeare. Παρουσιάζεται σαν μια σατανική γυναίκα που πιέζει τον άντρα της να διαπράξει αποτρόπαια εγκλήματα. Όμως η Λαίδη Μάκβεθ είναι ένα ακόμα βασανισμένο μυαλό και υπάρχουν πολλές υποθέσεις για το ποια ακριβώς ψυχική διαταραχή εξηγεί τη διαβολική συμπεριφορά της. Η πρώτη διάγνωση υποστηρίζει ότι η Λαίδη πάσχει από Διπολική Διαταραχή σε συνδυασμό με κατάθλιψη. Σημάδια όπως το ότι δυσκολεύεται να κοιμηθεί, ότι είναι ευερέθιστη και άκρως ανήσυχη, αλλά κυρίως ότι έχει απότομες αλλαγές στη διάθεσή της, με αποκορύφωμα την απροσδόκητη αυτοκτονία της, επιβεβαιώνουν αυτή τη υπόθεση. Όμως η κατάθλιψη, οι εφιάλτες και οι απότομες αλλαγές ανάμεσα σε κατάσταση διέγερσης από τη μία και συναισθηματική απόσταση από την άλλη συμφωνούν με τα συμπτώματα του Μετατραυματικού Στρες. Είναι βέβαιο ότι η Λαίδη Μάκβεθ έχει ζήσει κατά τη διάρκεια του έργου πολλές τραυματικές καταστάσεις ως μάρτυρας και βοηθός του συζύγου της στις δολοφονίες του βασιλιά και του στρατηγού. Τέλος, η σκηνή με την υπνοβασία της Λαίδη Μάκβεθ είναι από τα πιο κλασσικά και γνωστά κομμάτια του έργου. Ενώ μπορεί να συνδέεται με κάποια από τις παραπάνω διαταραχές, η υπνοβασία μπορεί να είναι αυτούσια μια ένδειξη τρομερού άγχους.

Άμλετ: Το πληρέστερο έργο για ψυχικές διαταραχές

Ο Άμλετ είναι οπωσδήποτε η ενσάρκωση της ψυχικής διαταραχής αλλά είναι αρκετά δύσκολο να γίνει μια και μοναδική διάγνωση. Οι σκέψεις του καταλαμβάνονται από μια μπερδεμένη και βίαιη κατάθλιψη, δυσκολεύεται να σκεφτεί λογικά, βλέπει τρελά οράματα (το φάντασμα του πατέρα του), δεν τρώει και δεν κοιμάται. Τα συμπτώματα του ανήκουν σε διάφορες διαταραχές αλλά ο συνδυασμός δεν μπορεί να δικαιολογήσει ολοκληρωμένα μια από αυτές καθώς οι ειδικοί λένε ότι για μια σωστή διάγνωση πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον πέντε συμπτώματα. Πιο συγκεκριμένα, η ευερέθιστη συμπεριφορά του, η εμμονή του με πράξεις που θα έχουν μάλλον ολέθρια αποτελέσματα και η υπερβολική ομιλητικότητά του είναι ενδείξεις Διπολικής Διαταραχής. Αλλά οι αυτοκτονικές τάσεις, η καταθλιπτική διάθεση, η δυσκολία συγκέντρωσης και τα δυνατά αισθήματα ευτέλειας και ενοχής συνδέονται με τη Μείζονα Καταθλιπτική Διαταραχή. Τέλος, παρόλο που η τραυματική εμπειρία του θανάτου του πατέρα του θα μπορούσε να είναι αιτία για κάποια Αγχώδη Διαταραχή, που έχει συμπτώματα όπως επιθετική συμπεριφορά και υπερεγρήγορση, οι ασθενής συνήθως καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια να  αποφύγουν καταστάσεις που θα τους προκαλέσουν άγχους, κάτι που είναι το ακριβώς αντίθετο από τις πράξεις του Άμλετ. Σύμφωνα με την υπόθεση του έργου, ο Άμλετ υποδύεται τον τρελό για να ξεσκεπάσει την αδικία που υπάρχει στον βασιλικό περίγυρό του αλλά αυτό δεν τον εμποδίζει από το να πάσχει στα αλήθεια από κάποια ψυχική διαταραχή. Πιθανόν μάλιστα να παίζει τον τρελό για έναν πολύ συγκεκριμένο λόγο, για να κρύψει την αληθινή κατάσταση που θα τον κάνει ευάλωτο σε ένα πολύ επικίνδυνο περιβάλλον.

Σε αντίθεση με την Λαίδη Μάκβεθ της οποίας η ασθένεια είναι αποτέλεσμα των δικών της πράξεων, η αγαπημένη του Άμλετ, Οφηλία, είναι ένα ευάλωτο κορίτσι, θύμα των καταστάσεων και των ανθρώπων γύρω της, τον πατέρα, τον αδελφό και τον μέλλοντα σύζυγό της Άμλετ. Ο πόνος που ζει πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του θεατρικού την αφήνει ψυχικά σακατεμένη και την οδηγεί στην τρέλα και στην τραγική αυτοκτονία.  Όπως και για τους υπόλοιπους χαρακτήρες, έτσι και για την Οφηλία υπάρχουν πολλές υποθετικές διαγνώσεις. Αρχικά, είναι βέβαιο ότι είναι θύμα ψυχολογικής βίας, κυρίως από τη μεριά του επίσης διαταραγμένου Άμλετ. Το αίσθημα παραίτησης, η κατάθλιψη, ο φόβος, η σύγχυση και η εμμονή να ευχαριστήσει τον θύτη της ψυχολογικής βίας είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά που συναντάμε στην Οφηλία. Εκτός από αυτό,  είναι πολύ πιθανόν Ο Shakespeare από επιλογή να απόδωσε στον χαρακτήρα της Οφηλίας την ασθένεια της «υστερίας». Η ασθένεια αυτή για εκατοντάδες χρόνια θεωρούταν αποκλειστικά γυναικεία και τα υστερικά επεισόδια είναι φορτισμένα από ανεξέλεγκτα συναίσθημα, άγχος και σύγχυση και συνήθως αποτέλεσμα νευρικού κλονισμού.

Σίγουρα η περιγραφή και η αναπαράσταση των ψυχικών διαταραχών δεν είναι η καλύτερη που θα μπορούσε, αλλά είναι ένα κατόρθωμα, ειδικά αν σκεφτούμε την εποχή την οποία γράφτηκαν αυτά τα έργα, αφού οι περισσότερες λεπτομέρειες δείχνουν μια ιδιαίτερη προσοχή στη ψυχολογία και την ιατρική. Και το θέμα γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρον αν σκεφτούμε αυτές τις ψυχικές διαταραχές σαν συμβολισμό. Στα περισσότερα έργα η «τρέλα» του χαρακτήρα, όποια μορφή και αν παίρνει, είναι κάτι που του προσδίδει συναισθηματική αξία και σημαντικότητα επί σκηνής. Και επειδή ακριβώς τα έργα βασίζονται πάνω από όλα στην ανθρώπινη φύση που δεν αλλάζει όσοι αιώνες και αν περάσουν, η εμπλοκή των διαταραχών στις ζωές σημαντικών χαρακτήρων είναι μέχρι σήμερα ένας τρόπος να χτυπηθεί 0 στιγματισμός και  να αναδειχθεί η ανθρωπιά της αρρώστιας.