Ο Φουκώ, ο Θερβάντες και ο Σαίξπηρ για την τρέλα
Ως τρέλα ορίζεται κάθε παθολογική κατάσταση κατά την οποία διαταράσσεται η πνευματική ισορροπία και η λογική του ανθρώπου. Παραφροσύνη ή φρενοβλάβεια, με άλλα λόγια. Τρέλα μπορεί να θεωρηθεί, επίσης, μια απερίσκεπτη ενέργεια, μια ιδιοτροπία ή ένα πάθος.
Ο Μισέλ Πωλ Φουκώ, Γάλλος φιλόσοφος, συγγραφέας, ψυχολόγος και ψυχοπαθολόγος, ασχολήθηκε εκτεταμένα με το ζήτημα των διακρίσεων των πνευματικά ασθενών καθώς επίσης και με τα δικαιώματα αυτών.
Το 1961 δημοσιεύεται το δοκίμιό του “Η ιστορία της τρέλας”, με αρχική ονομασία “Τρέλα και παραλογισμός. Η ιστορία της τρέλας στην κλασσική εποχή”, στο οποίο ο Φουκώ υποστηρίζει την άποψη ότι η παγιωμένη αντίληψη που θέλει την τρέλα ως πνευματική ασθένεια είναι προϊόν της ιστορίας, της εκπαίδευσης και της κουλτούρας των κοινωνιών. Ξεκινάει την ιστορία της τρέλας από την εποχή της μη ύπαρξής της, για να τη φτάσει στην περίοδο της ιατρικοποίησής της και στην εποχή όπου πλέον υφίσταται διαχωρισμός μεταξύ υγιών και μη υγιών (τρελών), εποχή κατά την οποία οι δεύτεροι αποτελούν “τα μαύρα πρόβατα” της κοινωνίας.
Ο Φουκώ θέτει τους εξής προβληματισμούς:
“Ο τρελός αντιμετωπίζει άγνωστους κινδύνους. Φωνές, ιδέες παράλογες τον αποδιοργανώνουν σε μεγάλο βαθμό. Μα και οι νευρώσεις που μας διακατέχουν, άγνωστη αιτιολογία δεν έχουν; Οι εσωτερικές συγκρούσεις που οδηγούν σε κρίσεις πανικού, σε φοβίες ή σε κάποιο άλλο νευρωτικό σύμπτωμα, δεν έχουν σαν κύριο πρόβλημα τον άγνωστο παράγοντα; Το άγνωστο φοβίζει λοιπόν τόσο τον τρελό, όσο και εμάς τους υπόλοιπους που ανήκουμε μόνο στο νευρωτικό πεδίο. Να λοιπόν μια κοινή συνιστώσα. Ήδη ίσως το άγχος να αυξάνεται στον γράφων και στον αναγνώστη, από μια έστω μικρή υποψία ταύτισης της λογικής με την τρέλα. Ο τρελός όμως δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο το άγνωστο. Έχει άλλα εξίσου ίσως σημαντικά προβλήματα, όσο ακραίο κι αν αυτό ακούγεται.
Η απόρριψη και η περιθωριοποίηση που βιώνει καθημερινά, είναι κάτι εξίσου άσχημο με τις ψευδαισθήσεις του. Τα λογικά του κομμάτια, όλο και συρρικνώνονται κάτω από την πίεση της λογικής κοινωνίας. Η μόνη ουσιαστική υπηρεσία που μπορεί να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο, είναι να αυτοαποκλειστεί από αυτό. Και η αίσθηση πως τίποτε καλό δεν υπάρχει μέσα του-μιας και αυτό το μήνυμα παίρνει από τους «λογικούς ανθρώπους» – τον κάνει να αισθάνεται όλο και λιγότερο άνθρωπος. Και να θέσω ένα τελευταίο ερώτημα […]. Ποιος θα μπορούσε να αντέξει την απομόνωση από τους υπόλοιπους ανθρώπους και να παραμείνει άνθρωπος;“
Το 1605 εκδίδεται το πρώτο μέρος του διάσημου έργου του Ισπανού συγγραφέα Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέδρα, “Δον Κιχώτης” (Το δεύτερο μέρος εκδίδεται το 1615) . Η ιστορία αφορά στις περιπέτειες του πρωταγωνιστή Αλόνσο Κιχάνο. Ο Κιχάνο είναι ένας απλός αγρότης, ο οποίος έχοντας διαβάσει πολλά βιβλία για τον ιπποτισμό, πιστεύει ότι είναι ιππότης και παίρνει το όνομα Δον Κιχώτης. Ο Θερβάντες, έχοντας βιώσει ο ίδιος αιχμαλωσίες, κακουχίες και βασανιστήρια, εμπνέεται και γράφει τις ανεξάντλητες περιπέτειες του Δον Κιχώτη. Ο ήρωας ξεκινάει το ταξίδι μαζί με το άλογό του, τον Ροσινάντε, με στόχο να πολεμήσει το κακό και να υπερασπιστεί τους φτωχούς και αδύναμους του κόσμου αυτού. Γίνεται, όμως, αντικείμενο γέλιου και χλευασμού. Τίθεται και πάλι το ζήτημα της τρέλας:
Καράσκο: “Αν εσύ είσαι τρελός, εγώ δε θα σ΄ αφήσω να τρελάνεις κι εμάς. Τη ζωή πρέπει να τη βλέπουμε όπως είναι πραγματικά”.
Θερβάντες: “Όπως πραγματικά είναι… Ξέρεις πόσα χρόνια περιπλανιέμαι στην πραγματικότητά σας; Ξέρεις πόσες φορές έχω δει τη ζωή όπως είναι πραγματικά; Τόσες όσες δεν μπορείς να φανταστείς. Πόνος, εξαθλίωση, πείνα και απίστευτη σκληρότητα. Είδα ανθρώπους να ταπεινώνονται τόσο, που να αναρωτιούνται γιατί γεννήθηκαν. Είδα φίλους μου να πεθαίνουν μέσα στην απελπισία. Ξέρεις τι έβλεπα στο βλέμμα τους την τελευταία τους στιγμή; Σύγχυση. Μια τεράστια απορία πλανιόταν στα μάτια τους. Γιατί; Δεν νομίζω ότι ρωτούσαν γιατί πεθαίνουν, αλλά γιατί έχουν ζήσει… Όταν η ίδια η ζωή είναι τόσο παράλογη, ποιος μπορεί να πει τι είναι τρέλα και τι είναι λογική; Ίσως τρέλα μπορεί να είναι το να εγκαταλείπουμε τα όνειρά μας. Να γινόμαστε πρακτικοί, νομίζοντας ότι μπορούμε να δούμε την “πραγματικότητα”. Ίσως αυτό να είναι τρέλα. Να ψάχνουμε θησαυρούς εκεί που σωρεύονται σκουπίδια. Ίσως η πολλή λογική να είναι τρέλα. Και τι μεγαλύτερη τρέλα απ’ όλες, να βλέπεις τη ζωή όπως είναι και όχι όπως θα έπρεπε να είναι“.
Ακόμη όμως και πριν από τον Θερβάντες, ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, στο έργο του “Άμλετ” , η παλαιότερη καταγεγραμμένη παρουσίαση του οποίου χρονολογείται το 1602, παρουσιάζει έναν ήρωα ο οποίος έχοντας ως στόχο να αποκαλύψει τον πραγματικό δολοφόνο του πατέρα του, παριστάνει τον τρελό. Ο χαρακτήρας και η ψυχολογία του πρωταγωνιστή αποτελούν μυστήριο. Ο πρίγκιπας Άμλετ, εν τέλει, πεθαίνει. Είναι όμως ο θάνατός του το επακόλουθο μιας σειράς πράξεων αξιόμεμπτων; Ή μήπως αποτέλεσμα της υπέρτατης γνώσης, της απόλυτης αλήθειας που γνώριζε, και η οποία αποτελεί “ύβρη”, “τρέλα” και στέκεται στον αντίποδα της ανθρώπινης σοφίας;
Η τραγική ιστορία του Άμλετ πρίγκιπα της Δανιμαρκίας.
Είμαστε από την ύλη που’ ναι φτιαγμένα τα όνειρα και τη ζωούλα μας την περιβάλλει ολόγυρα ύπνος
(«Τρικυμία», Πράξη IV, Σκηνή Ι)