Έχετε δει αυτό το άσπρο-χρυσό φόρεμα που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο. Σίγουρα έχετε επιχειρηματολογήσει και για το χρώμα του.
Δυστυχώς δε θα μιλήσουμε για αυτό, τουλάχιστον, όχι ουσιαστικά.
Θα μιλήσουμε για το πώς βλέπουν οι άνθρωποι τον κόσμο και πώς, μέχρι να βρούμε τον τρόπο να περιγράψουμε κάτι, ακόμα κι ένα χρώμα, μπορεί να μην έχουμε παρατηρήσει ότι είναι εκεί.
Μέχρι πρόσφατα στην ανθρώπινη ιστορία, το «μπλε» δεν υπήρχε, τουλάχιστον όχι όπως το ξέρουμε σήμερα.
Σύμφωνα με το επεισόδιο “Χρώματα” του Radiolab, οι αρχαίες γλώσσες δεν είχαν λέξη για το μπλε – ούτε οι Έλληνες, ούτε οι Κινέζοι, ούτε οι Ιάπωνες, ούτε οι Εβραίοι. Και χωρίς τη λέξη για το χρώμα, έχουμε αποδείξεις ότι δεν είχαν παρατηρήσει ποτέ το χρώμα.
Πώς καταλάβαμε ότι λείπει το μπλε
Στην «Οδύσσεια», ο Όμηρος περιγράφει τη θάλασσα ως «οίνοπα πόντον επ’ αλλόθροους ανθρώπους», δηλαδή μια θάλασσα με σκοτεινό κρασάτο χρώμα. Αλλά γιατί σκοτεινό κρασάτο χρώμα και όχι μπλε ή πράσινο;
Το 1858, ένας λόγιος, ονόματι William Gladstone, ο οποίος αργότερα έγινε Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, παρατήρησε ότι αυτή δεν ήταν η μόνη περίεργη περιγραφή χρώματος. Ενώ ο ποιητής ξοδεύει σελίδες και σελίδες περιγράφοντας τις περίπλοκες λεπτομέρειες των ρούχων, της πανοπλίας, των όπλων, των χαρακτηριστικών του προσώπου, των ζώων και άλλων, οι αναφορές που κάνει στα χρώματα είναι παράξενες. Ο σίδηρος και τα πρόβατα είναι βιολετί, το μέλι είναι πράσινο.
Οπότε, ο Gladstone αποφάσισε να μετρήσει τις αναφορές σε χρώματα στο βιβλίο. Ενώ το μαύρο αναφέρθηκε περίπου 200 φορές και το άσπρο 100, τα άλλα χρώματα είναι σπάνια. Το κόκκινο αναφέρθηκε λιγότερες από 15 φορές και το κίτρινο και πράσινο λιγότερες από 10. Ο Gladstone ξεκίνησε να κοιτάζει σε άλλα αρχαία κείμενα και παρατήρησε το ίδιο – δεν υπήρχε κάτι με την περιγραφή «μπλε». Η λέξη απλά δεν υπήρχε.
Φαίνεται ότι οι Έλληνες ζούσαν σε ένα σκοτεινό θολό κόσμο, στερούμενο χρωμάτων, κυρίως ασπρόμαυρο και μεταλλικό, με περιοδικές εκλάμψεις κόκκινου ή κίτρινου.
Ο Gladstone σκέφτηκε ότι αυτό ίσως συνέβαινε μόνο στους Έλληνες, αλλά ένας φιλόλογος, ο Lazarus Geiger, συνέχισε το έργο του και παρατήρησε ότι αυτό συνέβαινε και σε άλλους πολιτισμούς.
Μελέτησε έπη της Ισλανδίας, το Κοράνι, αρχαίες Κινέζικες ιστορίες και μια αρχαία εβραϊκή έκδοση της Βίβλου. Διαβάζοντας ινδουιστικούς ύμνους, έγραψε: «Αυτοί οι ύμνοι, με περισσότερες από 10.000 γραμμές, ξεχειλίζουν περιγραφές των παραδείσων. Ο ήλιος και το παιχνίδι του κοκκινίσματος της αυγής, η μέρα και η νύχτα, το σύννεφο και οι αστραπές, ο αέρας και ο αιθέρας, όλα αυτά ξεδιπλώνονται μπροστά μας, ξανά και ξανά… αλλά υπάρχει κάτι που ποτέ κανείς δε θα μάθει απ’ αυτά τα αρχαία τραγούδια… και αυτό είναι ότι ο ουρανός είναι μπλε».
Δεν υπήρχε μπλε, τουλάχιστον όπως το γνωρίζουμε εμείς σήμερα – δεν ξεχώριζε από το πράσινο ή τις σκοτεινότερες αποχρώσεις.
Ο Geiger έψαξε πότε ξεκίνησε να εμφανίζεται το «μπλε» στις γλώσσες και ανακάλυψε ένα περίεργο μοτίβο σε όλο τον κόσμο.
Κάθε γλώσσα είχε πρώτα μια λέξη για το μαύρο και μία για το άσπρο, ή το σκοτάδι και το φως. Η επόμενη λέξη για το επόμενο χρώμα – σε κάθε γλώσσα που έχει μελετηθεί στον κόσμο – ήταν το κόκκινο, το χρώμα του αίματος και του κρασιού.
Μετά το κόκκινο, ιστορικά εμφανίζεται το κίτρινο, και αρκετά χρόνια μετά το πράσινο (σε μερικές γλώσσες, το κίτρινο και το πράσινο άλλαζαν θέσεις). Το τελευταίο χρώμα που εμφανίστηκε στις γλώσσες ήταν το μπλε.
Η μόνη αρχαία κουλτούρα που ανέπτυξε μια λέξη για το μπλε ήταν η αιγύπτια – και όπως συμβαίνει, ήταν η μόνη κουλτούρα που μπορούσε να παράγει μπλε μπογιά.
Αν το σκεφτείς, το μπλε δεν εμφανίζεται πολύ στη φύση – δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα μπλε ζώα, τα μπλε μάτια είναι σπάνια και τα μπλε λουλούδια είναι τα περισσότερα ανθρώπινες δημιουργίες. Φυσικά, υπάρχει ο ουρανός, αλλά είναι στην πραγματικότητα μπλε; Σύμφωνα με τη δουλειά του Geiger, ακόμα και οι γραφές που περιγράφουν συχνά τους ουρανούς, δεν τους βλέπουν «μπλε».
Μάλιστα, ένας ερευνητής στο Radiolab μίλησε με τον Guy Deutscher, συγγραφέα του “Through the Language Glass: Why the World Looks Different in Other Languages” που προσπάθησε να κάνει ένα πείραμα. Θεωρητικά, μια από τις πρώτες ερωτήσεις των παιδιών είναι «Γιατί ο ουρανός είναι μπλε;» . Οπότε, μεγάλωσε την κόρη του προσέχοντας να μην της περιγράψει ποτέ τον ουρανό ως μπλε και μετά, μια μέρα, τη ρώτησε τι χρώμα έβλεπε όταν κοιτούσε ψηλά.
Η Alma, η κόρη του Deutscher, δεν είχε ιδέα. Ο ουρανός δεν είχε χρώμα. Στην αρχή αποφάσισε ότι ήταν άσπρος, και αργότερα, στο τέλος, μπλε. Επομένως, το μπλε δεν ήταν το πρώτο πράγμα που είδε, ούτε έκλινε προς αυτό, παρόλο που κατέληξε σε αυτό στο τέλος.
Πριν υπάρξει η λέξη γι’ αυτό, λοιπόν, οι άνθρωποι δεν έβλεπαν το μπλε κανονικά;
Αυτό το σημείο είναι λίγο περίπλοκο, γιατί δεν ξέρουμε ακριβώς τι γινόταν στο μυαλό του Ομήρου, όταν περιέγραφε το σκοτεινό κρασάτο χρώμα της θάλασσας και τα βιολετί πρόβατα – αλλά ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες και ο υπόλοιπος αρχαίος κόσμος είχαν την ίδια βιολογία και, άρα, την ίδια δυνατότητα να δουν το μπλε, όπως εμείς.
Αλλά βλέπεις πραγματικά κάτι, αν δεν έχεις λέξη γι’ αυτό;
Ένας ερευνητής, ο Jules Davidoff, ταξίδεψε στη Ναμίμπια για να το ερευνήσει, συνθέτοντας ένα πείραμα στη φυλή Himba, που μιλάει τη γλώσσα που δεν περιλαμβάνει τη λέξη μπλε ή κάποια διάκριση ανάμεσα στο μπλε και το πράσινο.
Όταν τους έδειξε ένα κύκλο με 11 πράσινα τετράγωνα κι ένα μπλε, δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποιο ήταν διαφορετικό από τα άλλα – και όσοι μπορούσαν να δουν τη διαφορά, έκαναν περισσότερη ώρα και περισσότερα λάθη, για τη δική μας νοημοσύνη που μπορούμε να δούμε καθαρά το μπλε τετράγωνο.
Αλλά οι Himba είχαν περισσότερες λέξεις για τύπους του πράσινου, απ’ ότι εμείς.
Όταν κοιτούσαν ένα κύκλο με πράσινα τετράγωνα και μ’ ένα σε διαφορετική απόχρωση, μπορούσαν αμέσως να βρουν τη διαφορά. Εσύ μπορείς;
Για εμάς, είναι δυσκολότερο.
Αυτό ήταν το μοναδικό τετράγωνο:
Ο Davidoff λέει ότι χωρίς λέξη για το χρώμα, χωρίς τρόπο να το ταυτοποιήσεις ως κάτι διαφορετικό, είναι αρκετά δύσκολο για εμάς να προσέξουμε τι μοναδικό έχει – ακόμα κι αν τα μάτια μας βλέπουν κανονικά τα τετράγωνα με τον ίδιο τρόπο.
Πριν το μπλε γίνει γνωστό, ίσως να μπορούσαν να το δουν οι άνθρωποι. Όπως φαίνεται δεν ήξεραν ότι το έβλεπαν.
Αν δεις κάτι που δεν μπορείς να δεις, υπάρχει; Τα χρώματα δημιουργήθηκαν άραγε με την πάροδο του χρόνου; Όχι πρακτικά, αλλά η δυνατότητά μας να τα παρατηρούμε, ίσως…