Σου έχει συμβεί κάποια φορά να δεις ένα πρόσωπο να σχηματίζεαι εκεί που σίγουρα δεν υπάρχει τίποτα; Ε,λοιπόν, δεν είσαι ο μόνος!
Από την Παναγία σε μια φέτα ψωμί, μέχρι την εμφάνιση ενός προσώπου που ουρλιάζει στα γεννητικά όργανα ενός άντρα, ο David Robson εξηγεί γιατί ο εγκέφαλος συνθέτει αυτές τις ψευδαισθήσεις πάνω σε καθημερινά αντικείμενα.
Δε είναι σύνηθες να κοιτάς στο πιάτο σου και να δεις ότι σε κοιτάει πίσω. Αλλά όταν η Diane Duyser έπιασε το ψωμί με τυρί, έπαθε σοκ. «Πήγα να το δαγκώσω και μετά είδα αυτή την κυρία να με κοιτάει», είπε στη Chicago Tribune. «Με τρόμαξε στην αρχή».
Όσο κυκλοφορούσε το νέο, σύντομα άρχισε να προσελκύει περισσότερη προσοχή και τελικά ένα καζίνο πλήρωσε την Duyser 28.000$ για να εκθέσει το τοστ! Για πολλούς, τα απαλά γεμάτα χαρακτηριστικά της γυναίκας και η γαλήνια έκφραση θυμίζει τις διάσημες εικόνες της Παναγίας. Από την άλλη, μπορεί να θυμίζει κι ένα pop idol, όπως τη Madonna.
«Αν κάποιος αναφέρει ότι είδε τον Χριστό σ’ ένα κομμάτι τοστ, θα πιστέψετε ότι είναι τρελός», λέει ο Kang Lee, από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο στον Καναδά. «Αλλά είναι πολύ πιο διαδεδομένο… Έχουμε τη δυνατότητα να βλέπουμε πρόσωπα σε κάθε γωνιά του ορατού κόσμου». O Lee έδειξε ότι αντί να είναι αποτελέσματα θεϊκής παρέμβασης, αυτές οι εμπειρίες ανακλούν την ισχυρή επιρροή της φαντασίας μας έναντι της αντίληψης. Πράγματι, η εξήγησή του μπορεί να σου αποδείξει ότι δεν πρέπει να εμπιστευτείς ξανά τα μάτια σου.
Η παρειδωλία, όπως ονομάζεται το ψυχολογικό φαινόμενο κατά το οποίο ένα δυσδιάκριτο ή ασαφές εξωτερικό ερέθισμα εκλαμβάνεται εσφαλμένα ως ευκρινές και πλήρως αναγνωρίσιμο, δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. O Leonardo Da Vinci περιέγραψε ότι έβλεπε χαρακτήρες σε φυσικά φαινόμενα σε πέτρινους τοίχους, οι οποίοι πίστευε ότι του έδιναν έμπνευση για τα καλλιτεχνικά έργα του.
Το 1950, η Τράπεζα του Καναδά έπρεπε να αποσύρει μια σειρά από χαρτονομίσματα γιατί ένας χαμογελαστός διάβολος πηδούσε από τις μπούκλες της Βασίλισσας. 
Ίσως η πιο τρομακτική περίπτωση είναι αυτή που ανέφερε ο ουρολόγος Gregory Roberts στο Kingston του Καναδά. Μπορείς να φανταστείς το σοκ του ασθενούς, όταν το υπερηχογράφημα αποκάλυψε αυτό το πρόσωπο που κοιτάζει έντονα, παγιδευμένο μέσα στα γεννητικά όργανα ενός άντρα;
Πράγματι, όταν αρχίσεις να βλέπεις αυτά τα πρόσωπα να κοιτάζουν κι εσένα προσεκτικά, θα τα βλέπεις παντού. Μερικά από αυτά τα καθημερινά αντικείμενα σίγουρα φέρνουν μια ομοιότητα με emoticons που χρησιμοποιούμε για να παρουσιάσουμε συναισθήματα – η καμπύλη γραμμή για το χαμόγελο και δύο κύκλοι για τα μάτια. Αλλά κάποιες φορές, παράξενα πράγματα μας κρυφοκοιτάζουν από τις πιο διάσπαρτες λεπτομέρειες.
Σε μια από τις μελέτες του Lee, τα άτομα έβλεπαν τυχαία γκρι σχέδια, όπως τα παράσιτα στην τηλεόραση. Με μια διακριτική παρακολούθηση, ανέφεραν ότι έβλεπαν κάποιο πρόσωπο στο 34% της διαδικασίας. Οποιοδήποτε περίγραμμα εμφανιζόταν στις εικόνες θα ήταν εξαιρετικά θολό – αλλά με κάποιον τρόπο, ο εγκέφαλος εμφάνιζε μαγικά την ψευδαίσθηση ότι υπήρχε ένα πρόσωπο. «Φαίνεται ότι είναι αρκετά εύκολο να προξενήσουμε αυτό το φαινόμενο», λέει ο Lee.
Παρόλο που τείνουμε να σκεφτόμαστε ότι τα μάτια μας καταγράφουν με πίστη όσα είναι μπροστά μας, ο αμφιβληστροειδής χιτώνας μαγνητοσκοπεί μια ατελή και περίπλοκη εικόνα, που χρειάζεται να συγκροτηθεί από τον εγκέφαλο. Ο Lee πιστεύει ότι αυτή η «πάνω-κάτω επεξεργασία» από το μυαλό, είναι που οδηγεί στην παρειδωλία.
Ένας τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλός σου δίνει νόημα στο χάος είναι να φτιάχνει προβλέψεις για το τι είναι αυτό που βλέπουμε, με βάση μια παλιά μας εμπειρία, και διακριτικά προωθεί αυτές τις προβλέψεις σε αυτό που βλέπουμε. Έτσι, μπορεί να κολλήσει κάθε κομμάτι μιας καθαρής εικόνας, ακόμα κι αν η σκηνή είναι ασαφής εξαιτίας χαμηλού φωτισμού ή ομίχλης, για παράδειγμα. Επίσης, κάνει την όρασή μας πιο υποκειμενική απ’ ότι νομίζουμε – στην πραγματικότητα βλέπουμε αυτό που θέλουμε να δούμε.
Για να ελέγξει την υπόθεσή του, ο Lee σκάναρε τους εγκεφάλους των συμμετεχόντων όσο παρακολουθούσαν τις γκρι εικόνες-παράσιτα. Όπως θα το περιμέναμε, ο Lee βρήκε έντονη τη δραστηριότητα στον πρωτοταγή οπτικό φλοιό, όσο οι άνθρωποι άρχισαν να ξεχωρίζουν τις ποικίλες όψεις της εικόνας, όπως το χρώμα και το περίγραμμα.
Επίσης, είδε ότι η πρόσθια και η ινιακή περιοχή έμπαιναν σ’ εφαρμογή όταν οι εθελοντές πίστευαν ότι έβλεπαν ένα πρόσωπο, και αυτές οι περιοχές συνδέονται με σκέψεις υψηλού επιπέδου – όπως οι αποφάσεις και η μνήμη. Οπότε αυτή η έκρηξη δραστηριότητας μπορεί να ανακλά την επιρροή της προσμονής και της εμπειρίας, όπως προέβλεψε ο Lee στη θεωρία του για την «πάνω-κάτω επεξεργασία». Αυτή, με τη σειρά της, φαίνεται να έχει πυροδοτήσει μια περιοχή που ονομάζεται δεξιά ατρακτοειδής περιοχή του προσώπου – το μέρος του εγκεφάλου που απαντά σε πραγματικά πρόσωπα, το οποίο μπορεί να ανακλά στο ανεξήγητο συναίσθημα ότι απευθυνόμαστε σε ένα αληθινά σκεπτόμενο και συναισθηματικό ον. «Όταν ενεργοποιηθεί αυτή, γνωρίζουμε ότι όντως βλέπουν κάποιο πρόσωπο», λέει ο Lee.
Αυτό μπορεί να εξηγεί γιατί αυτά τα πρόσωπα παράγουν τις ίδιες αντιδράσεις στη συνείδησή μας όταν κοιτάζουμε ένα πραγματικό πρόσωπο. Πέρυσι, για παράδειγμα, μια ομάδα Ιαπώνων ερευνητών ανακάλυψαν ότι ξεκινάμε να παρακολουθούμε τα βλέμματα των φαντασμάτων – όπως προσπαθούμε να ακολουθήσουμε τη ματιά του ανθρώπου μπροστά μας. Με άλλα λόγια, όποτε δεις αυτό το περίεργο κτίριο να σου δίνει μια πλάγια ματιά, μπορεί να νιώσεις την επιθυμία να μάθεις τι το κάνει να χαζεύει έτσι.
Ενώ το πείραμα του Lee βοήθησε να χαρτογραφηθούν τα κυκλώματα που εμπλέκονται, δεν εξηγεί γιατί βλέπουμε τόσο συχνά πρόσωπα. Ένας λόγος θα μπορούσε να είναι ότι βλέπουμε τόσα πρόσωπα μέσα στην ημέρα, οπότε περιμένουμε να τα δούμε παντού. «Από την παιδική μας ηλικία, είναι τα πιο κοινά ερεθίσματα που εμφανίζονται στην καθημερινότητά μας», λέει ο Lee.
Θα μπορούσαν να υπάρχουν και πιο βαθιές, επαναστατικές αιτίες για ποιο λόγο τείνουμε ειδικά να βλέπουμε πρόσωπα. Η ανθρώπινη επιβίωση εξαρτάται τόσο έντονα από άλλους – είτε χρειαζόμαστε τη βοήθειά τους είτε φοβόμαστε τη βιαιότητά τους – ώστε χρειαζόμαστε να δρούμε γρήγορα και να καταλαβαίνουμε τα κίνητρά τους. Επομένως ο εγκέφαλος μπορεί να είναι έτσι φτιαγμένος, ώστε να παρατηρεί τους άλλους, όποτε μπορεί. Αν, περιοδικά, κάνουμε το λάθος και βλέπουμε ένα πρόσωπο στο δέντρο, αυτό είναι λιγότερο σοβαρό απ’ το να αποτυγχάνουμε να παρατηρήσουμε κάποιον που κρύβεται πίσω από τους θάμνους.
Μια πιο υποθετική οπτική, σύμφωνα με άλλους ερευνητές, είναι ότι ένας παρόμοιος μηχανισμός θα μπορούσε να εξηγήσει την ανθρώπινη πνευματικότητα. Η ιδέα θέλει τον εγκέφαλο, που καταλαβαίνει πολύ έντονα τους ανθρώπους και τα κίνητρά τους, να προσπαθεί να συνδέσει την ανθρώπινη πρόθεση με οτιδήποτε γύρω μας – μια θύελλα, μια πανούκλα ή ένα τρομακτικό και αφηρημένο θέμα, όπως ο θάνατος.
Σε μια προσπάθεια να εξηγήσουμε τους φόβους μας, αρχίζουμε να τους προσωποποιούμε, γεμίζοντας τον κόσμο με θεούς και δαίμονες. Με πολύ ενδιαφέρον, ο Tapani Riekki, από το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι στη Φινλανδία, και οι συνάδελφοί του, ανακάλυψαν ότι είναι πιο σύνηθες για τους θρησκευόμενους ανθρώπους να βλέπουν πρόσωπα σε ασαφείς εικόνες, απ’ ότι οι άθεοι. Είτε είναι αλήθεια είτε όχι, η δύναμη των προσδοκιών μας μπορεί τουλάχιστον να εξηγήσει γιατί μερικοί βλέπουν την Παναγία στο τοστ.
Σε αυτή την εικόνα βλέπετε το Χριστό;
Μάλλον η πιο συνηθισμένη μορφή παρειδωλίας στο δυτικό κόσμο είναι να βλέπουμε πρόσωπα στο μπροστινό μέρος των αυτοκινήτων. Η Sonja Windhager, από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης, ταξίδεψε στην αγροτική Αιθιοπία για να ανακαλύψει αν οι άνθρωποι βλέπουν το ίδιο. Ρωτώντας τους ανθρώπους στην άκρη του δρόμου και σε μικρά εστιατόρια, στην αρχή αντιμετωπίστηκε με έκπληξη. «Νόμιζαν ότι ήμασταν λίγο τρελοί», δηλώνει.
Ωστόσο, ακόμα κι αν οι κάτοικοι της Αιθιοπίας δεν είχαν εκτεθεί σε ταινίες όπως το Cars της Disney, ή στις περιπέτειες του Herbie, σύντομα κατάλαβαν το σκοπό της μελέτης, και αξιολόγησαν τις φωτογραφίες όπως και οι Ευρωπαίοι. Για παράδειγμα, τα αυτοκίνητα με μεγάλο παρμπρίζ, στρογγυλά φώτα και μικρό προφυλακτήρα, θεωρούνται νέα και θηλυκά:
… ενώ αυτά με πιο επίπεδα φώτα και μεγαλύτερο, πιο τετραγωνικό σκελετό θεωρούνται γηραιότερα και πιο αρρενωπά:
Για την Windhager, αυτό υπογραμμίζει τον τρόπο που ο εγκέφαλός μας είναι συναρμολογημένος να διαβάζει βασικές, βιολογικές πληροφορίες, όπως η ηλικία ή το φύλο απ’ οτιδήποτε, έστω και θολά, μοιάζει με πρόσωπο – ένα γεγονός που, όπως πιστεύει, αποτελεί τη βάση της αρχής της παρειδωλίας. «Είναι ενδιαφέρον να βλέπεις πώς το μοντέρνο περιβάλλον μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα, σύμφωνα με τους αρχαίους μηχανισμούς», λέει.
Άλλες μελέτες της Windhager έχουν βρει ότι οι καταναλωτές τείνουν να προτιμούν πιο δεσπόζουσα αμάξια – ένα γεγονός το οποίο οι αυτοκινητοβιομήχανοι εκμεταλλεύονται ήδη ∙ το 2006, για παράδειγμα, η Wall Street Journal ανέφερε ότι «πιο χαριτωμένα» αμάξια, όπως το Volkswagen Beetle, βίωναν πτώση προσφοράς – ίσως γιατί οι ιδιοκτήτες τους εκφοβίζονταν από τον αυξανόμενο αριθμό μεγάλων SUV. Επομένως, οι σχεδιαστές αποφάσισαν να δημιουργήσουν αυτοκίνητα με πιο «κυρίαρχες» εκφράσεις.
Dodge Charger
Η Dodge Charger, για παράδειγμα, σχεδιάστηκε με λεπτά επικλινή φώτα, για να δώσει ένα πιο απειλητικό ύφος ώστε να δεσπόζει ανάμεσα στα άλλα αυτοκίνητα. «Τα φώτα φαίνεται να ανταλλάζουν οπτική επαφή, όπως οι άνθρωποι στο δρόμο», είπε ο σχεδιαστής της Chrysler, Ralph Gilles. «Πάμε για ένα κακό πρόσωπο». Η Windhager, συνεπώς, αναρωτιέται αν η ψευδαίσθηση της οπτικής επαφής μπορεί να ασκεί επιρροή στην ασφαλή οδήγηση.
Για παράδειγμα, μπορεί να τεθούμε σε κίνδυνο, αν το «πρόσωπο» ενός αυτοκινήτου μας οδηγήσει να σκεφτούμε ότι το αμάξι έχει δικό του σκεπτικό. «Ίσως τα παιδιά να σκεφτούν ότι το αμάξι έρχεται κατά πάνω τους – οπότε ίσως να μη σταματήσουν», λέει. Τα αυτοκίνητα με πιο απειλητικές εκφράσεις μπορεί να κάνουν τους άλλους οδηγούς πιο αγχωμένους και επιθετικούς.
Αυτές οι ψυχολογικές επιρροές μπορούν να επεκταθούν σε όλες τις γωνίες της ζωής μας. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι μια απλή εικόνα ενός ζευγαριού ματιών μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να δρουν με περισσότερη ειλικρίνεια – μια τεχνική που έχει επιφέρει μείωση στην κλοπή ποδηλάτων κατά 60% και παραπάνω σε συγκεκριμένες περιοχές. Θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε αν ένα σπίτι, που υποθάλπει ένα κρυφό πρόσωπο, δε θα ήταν στο επίκεντρο διάρρηξης, για παράδειγμα.
