Είναι γεγονός πως η λογοτεχνία, όπως και η άλλες μορφές τέχνης, αφουγκράζεται την εποχή της και αυτό θα πρέπει να έχουμε κατά νου διαβάζοντάς τη.
Είναι άραγε συγκρίσιμα τα συγγράμματα του μοντερνισμού με τα σημερινά; Μπορούμε μήπως να ανάγουμε τη ρεαλιστική και νατουραλιστική belle époque στην ύψιστη λογοτεχνική περίοδο; Ή να μελετήσουμε τους ρώσους συγγραφείς σαν να ήμασταν σύγχρονοί τους;
Μπορεί η θεματολογία να μοιάζει πάντα η ίδια στη λογοτεχνία. Γιατί ο άνθρωπος δεν αλλάζει. Η ψυχή του και οι φοβίες του τον ακολουθούν σε κάθε εποχή. Η τεχνοτροπία που μεταμορφώνει όλα αυτά σε λέξεις είναι που διαφέρει. Γιατί οι ανάγκες μας μόνο αλλάζουν και ο τρόπος που κυνηγούμε τη γνώση.
Και εν τέλει, νομίζω, δεν υπάρχει κάποιο είδος λογοτεχνικό που να μπορούμε να το κρίνουμε εν συνόλω για την επιτυχία του. Κάθε γενιά άλλα ζητάει και άλλα ψάχνει να μελετήσει.
Για τον αναγνώστη των δύο προηγούμενων αιώνων, το μυθιστόρημα ήταν παράλληλα και πηγή γνώσης πολυάριθμων εκφάνσεων της ζωής και του κόσμου. Έστω ότι ήμασταν σύγχρονοι του Ζολά, του Προυστ, του Μπαλζάκ, του Ντοστογιέφκσι ή του Τολστόι. Τα βιβλία θα λειτουργούσαν για μας σαν τόμοι μιας πλήρους εγκυκλοπαίδειας, που σαν κομμάτια πάζλ θα ενώνονταν και θα προσέφεραν ένα άρτιο αποτέλεσμα μιας -σχεδόν- καθολικής γνώσης του κόσμου. Του κόσμου που με κανένα άλλο μέσο δεν θα μπορούσαμε να εξερευνήσουμε, παρά μόνο μέσα από την ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων.
Για τον σημερινό… βιβλιοφάγο, η δυνατότητα κάλυψης μεγάλων χιλιομετρικών αποστάσεων με σχετικά μικρό κόστος είναι γεγονός και η πρόσβαση στη γνώση είναι άμεση. Τόσο άμεση που η αναζήτηση ενός ιστορικού γεγονότος ή η ενημέρωση για τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα ανά την υφήλιο πραγματοποιείται σε λίγα μόλις δευτερόλεπτα!
Επομένως, μία λογοτεχνία με… προυστική λεπτομέρεια και τολστοϊκές περιγραφές θα ήταν άκαιρη σήμερα. Σήμερα που η τεχνολογία και η επιστήμη έχουν απλώσει τα πλοκάμια τους στις σελίδες των βιβλίων που έχουμε μπροστά μας. Ακόμη κι αν εντοπίζονται κατά το μάλλον ή ήττον κοινά θέματα, ο τρόπος παρουσίασης διαφέρει, και πρέπει να διαφέρει.
Η λογοτεχνία, ένας μικρός ζωντανός οργανισμός που μεγαλώνει και εξελίσσεται, σαν έφηβος που διαρκώς αλλάζει προτιμήσεις και σαν υπάκουος υπάλληλος που φέρεται ανάλογα με τις υποταγές, έτσι κι αυτή πετάει από πάνω της τα περιττά στολίδια, τις εκτενείς περιγραφές και τις λεπτομερείς εικόνες.
Γνωρίζει ότι δεν ενδιαφερόμαστε πλέον να μας… ζωγραφίσει τοπία, χωριά και κωμοπόλεις, να μας μιλήσει για όπερες, θεατρικές παραστάσεις, ούτε καν επιθυμούμε να μάθουμε για ειδικότητες, τεχνικές και επαγγέλματα, για ασθένειες και στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ξέρει πως θα αναζητήσουμε αλλού τέτοιου είδους γνώση.
Σιγά σιγά, μου φαίνεται πως η λογοτεχνία πέταξε από πάνω της το μανδύα της εγκυκλοπαίδειας και διάλεξε το φουστάνι των ψυχολογικών, των κοινωνικοπολιτικών, των ανθρωπιστικών ζητημάτων, των μεταφυσικών και των εσωτερικών αναζητήσεων. Και καμιά φορά η αποτύπωση της πραγματικότητας τρυπώνει κι αυτή στις σελίδες των μυθιστορημάτων, χωρίς να έχει όμως σκοπό να αποτελέσει μελλοντικά ιστορική τεκμηρίωση. Σε καμία περίπτωση δεν μοιάζει με τις σιβηρικές μαρτυρίες και τις καταγραφές για τις εσχατιές της Ρωσίας ή τις επιδρομές του Ναπολέοντα που μοιάζουν σα να γράφτηκαν σαν άρθρο επικαιρότητας για γνωστή εφημερίδα της εποχής.
Όπως και να’ χει, δεν χωράει αμφιβολία πως αξίζει να επιστρέφουμε στην λογοτεχνία των προηγούμενων αιώνων. Μα αν το κάνουμε, τότε θα πρέπει να έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας πως για όσο διαρκεί η ανάγνωση οφείλουμε να μεταμφιεστούμε σε αναγνώστες σύγχρονους των συγγραφέων, για να απολαύσουμε τις σχεδόν ζωντανές εικόνες που θα μας περιγράψουν.
