Ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο (29 Σεπτεμβρίου 1571 – 18 Ιουλίου 1610) χαρακτηριζόταν για την άστατη και επιθετική συμπεριφορά του, ενώ η εμπλοκή του σε καυγάδες δημοσίως ήταν σχεδόν καθημερινό φαινόμενο. Τα αποτελέσματά τους ήταν συνήθως θλιβερά αφού δεν δίσταζε να κυκλοφορεί συνεχώς ένοπλος. Αντιμετώπιζε συχνά προβλήματα με τη δικαιοσύνη, και μάλιστα είχε συλληφθεί και φυλακιστεί για φόνο. Ο Καραβάτζιο είναι μάλλον ο μοναδικός από τους διασημότερους ζωγράφους που είχε διαπράξει έγκλημα.
Τι τον οδήγησε σε τέτοιου είδους ακραίες αντιδράσεις και αν υπέφερε από κάποια ψυχική διαταραχή κανείς δεν μπορεί να το γνωρίζει, όμως σίγουρα οι συνθήκες στις οποίες έζησε και μεγάλωσε δεν βοηθούσαν στη διαμόρφωση μιας υγιούς προσωπικότητας. Ας μην ξεχνάμε ότι έχασε τον πατέρα και τον θείο του όταν ήταν 6 χρονών και η μητέρα του αναγκάστηκε να μεγαλώσει μόνη της τα πέντε της παιδιά σε πλήρη οικονομική ανέχεια.
Το 1609 έπεσε θύμα απόπειρας δολοφονίας χωρίς να είναι γνωστά τα αίτια και ένα χρόνο αργότερα, στα 38 του, πέθανε. Ο λόγος παραμένει μέχρι και σήμερα άγνωστος, καθώς και η ακριβής ημερομηνία του θανάτου του. Υπάρχει ακόμα και το ενδεχόμενο να σκηνοθέτησε το θάνατό του με σκοπό να αποφύγει την εκτέλεσή του, για τις κλοπές και τη δολοφονία που είχε διαπράξει.
Ο Καραβάτζιο αποκήρυξε τα διδάγματα της αναγέννησης και αποδεχόταν ως μοναδικό του δάσκαλο τη φύση. Δημιούργησε μια νέα δική του γλώσσα θεατρικού ρεαλισμού, κι ενώ οι πίνακες και οι τεχνικές που χρησιμοποιούσε έχουν πολλάκις και επί εκατονταετίες μελετηθεί, ωστόσο πολλά από τα έργα του έχουν αποδοθεί σε άλλους καλλιτέχνες και παράλληλα έργα που δεν του ανήκαν αποδόθηκαν σε αυτόν -κι αυτό γιατί κάποιοι από τους πίνακές του ήταν ανυπόγραφοι.
Γενικότερα, πάντως, στα έργα του Καραβάτζιο θα παρατηρήσει κανείς σχεδιαστική ακρίβεια, εξαιρετικές φωτοσκιάσεις πάντοτε σε σκούρο φόντο (chiaroscuro), σε περιβάλλοντα συνήθως κλειστά, καταθλιπτικά και μυστηριώδη. Τα μοντέλα που ποζάρουν είναι ως επί το πλείστον από κακόφημες περιοχές . Αυτή ακριβώς η καινοτομία είναι που τον μετατρέπει σε έναν αμφιλεγόμενο ζωγράφο που σοκάρει για τα ήθη της εποχής. Εκείνος αισθάνεται πιο άνετα να ζωγραφίσει πόρνες, ζητιάνους και ανθρώπους του δρόμου αλλά ο κοινωνικός του περίγυρος δεν είναι ακόμη έτοιμος να δεχτεί τέτοιου είδους πρότυπα. Στόχος, όμως, του Ιταλού καλλιτέχνη ήταν να καταργήσει τις συμβάσεις και να δημιουργήσει κάτι καινούριο. Και τα κατάφερε ανακατεύοντας την οργή, την έκσταση και την υπερβολή και κατ’ επέκταση δίνοντας νέο πνοή στο Μπαρόκ. Έμφαση έδωσε επίσης και στην ρεαλιστική απεικόνιση σε σημείο να θεωρείται και ο πρόδρομος του ρεαλισμού.
Λέγεται, μάλιστα, ότι όχι μόνο ήταν ταχύτατος αλλά δεν δημιουργούσε προσχέδιο για τους πίνακές του παρά μόνο κάποιες αδρές γραμμές προκειμένου να καθορίζεται η σύνθεση και η θέση των μοντέλων.
Ένα ακόμη εντυπωσιακό στοιχείο για τον σπουδαίο ζωγράφο είναι πως υπάρχει η πιθανότητα να χρησιμοποιούσε μοντέρνες τεχνικές σκοτεινού θαλάμου, δηλαδή φωτογραφίας, δύο κιόλας αιώνες πριν ανακαλυφθεί η φωτογραφική μηχανή. Ο Καραβάτζιο είχε ανοίξει μία τρύπα στην οροφή του εργαστηρίου του ώστε να φωτίζονται τα αντικείμενα που ζωγράφιζε, ενώ έκανε χρήση φακών και καθρεπτών -πιθανώς και μηχανών- προβάλλοντας τις εικόνες του πάνω στον καμβά του.
Ένα αρκετά επαναλαμβανόμενο θέμα στα έργα του Καραβάτζιο είναι ο αποκεφαλισμός. Με τόσο ταραχώδη ζωή δεν θα μας έκανε εντύπωση να αποτυπώνονται συνεχώς σκηνές βίας, αλλά το να παίζει τόσο κεντρικό ρόλο ο αποκεφαλισμός είναι αξιοσημείωτο. Δώδεκα περίπου πίνακές του δείχνουν μορφές που ετοιμάζονται να χάσουν το κεφάλι τους. Πολλοί μελετητές έχουν αποδώσει αυτό το μοτίβο στην φροϋδική εξήγηση ότι ο αποκεφαλισμός συμβολίζει τον ευνουχισμό. Κατ’ επέκταση οι ομοφυλοφιλικές τάσεις του ζωγράφου έχουν ενισχύσει την αντίληψη αυτή. Ωστόσο, ο αποκεφαλισμός θα μπορούσε να ταυτιστεί με το ξερίζωμα της ψυχής, του πνεύματος. Ίσως έτσι να ήθελε να εκφράσει την αποξένωση και την αναζήτηση της ολότητας. Ίσως πάλι το μοτίβο του αποκεφαλισμού να κρύβει και ένα ιστορικό υπόβαθρο. Οι καθημερινοί απαγχονισμοί, διαμελισμοί ή ξυλοδαρμοί μέχρι θανάτου κατόπιν κυβερνητικών εντολών -φαινόμενο σύνηθες για την Ιταλία του 17ου αιώνα- να είχαν έντονα χαραχθεί στη μνήμη του.
Η συλλογή των έργων του είναι τεράστια κι αυτό καθιστά αδύνατον να μελετηθεί ολόκληρη. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένοι πίνακές του που η ιστορία τους αποκαλύπτει την αντισυμβατικότητα του χαρακτήρα του.
• Παναγία με το φίδι (1605-1606)
Η φήμη που είχε αναπτύξει ως ζωγράφος ήταν ιδιαίτερα κακή, αλλά χάρις σε κάποιες καλές γνωριμίες και φυσικά το ταλέντο του είχε καταφέρει να λάβει κάποιες αρκετά αξιόλογες παραγγελίες. Στην συγκεκριμένη περίπτωση του ανατέθηκε να δημιουργήσει έναν πίνακα που θα απεικόνιζε την Παναγία για μία εκκλησία του Αγίου Πέτρου –παραγγελία σταθμός για την καριέρα κάθε καλλιτέχνη.
Παρόλα αυτά, ο Καραβάτζιο προτίμησε να δώσει μία εντελώς αντισυμβατική μορφή στο έργο του κι αυτό φαίνεται ευθύς εξαρχής από τον τίτλο που του έδωσε : Η Παναγία με το φίδι. Αποτύπωσε την Παναγία ως μία κοινή θνητή, την Αγία Άννα σαν μια άσχημη γερασμένη γυναίκα και τον Χριστό εντελώς γυμνό παρότι δεν ήταν σε βρεφική ηλικία. Το έργο του κρίθηκε ιερόσυλο και ασεβές. Το έργο όχι μόνο απορρίφθηκε, αλλά στέρησε και από τον Καραβάτζιο την ευκαιρία να λάβει επίσημη αναγνώριση ως ζωγράφος.
• Δαυίδ και Γολιάθ (1600,1607,1610)
Τον πίνακα αυτόν τον ζωγράφισε τρεις φορές και μάλιστα λέγεται ότι επηρέασε τόσο πολύ έναν σύγχρονό του καλλιτέχνη που αποκεφάλισε έναν άλλο ζωγράφο. Και οι δύο είναι αυτοπροσωπογραφίες. Ο Δαυίδ είναι ο νεαρός Καραβάτζιο, αθώος και ελπιδοφόρος, ενώ ο Γολιάθ είναι και πάλι ο εαυτός του, γερασμένος, ταλαιπωρημένος πια από τις κραιπάλες, τους καυγάδες και την άτσαλη ζωή.
• Ανάσταση του Λαζάρου (1608-1609)
Η εμμονή του για το νατουραλισμό τον είχε πολλές φορές εξωθήσει στα άκρα όπως στην περίπτωση δημιουργίας του συγκεκριμένου πίνακα. Θέλοντας να αναπαραστήσει τον Λάζαρο που ανασταίνεται μετά από τρεις ημέρες από τον τάφο, πλήρωσε για να ξεθάψουν κάποιον που είχε θαφτεί πρόσφατα ώστε να γίνει το μοντέλο του!
Αν θέλαμε να συνοψίσουμε σε μία πρόταση την προσωπικότητα του Καραβάτζιο, θα λέγαμε πως επρόκειτο για έναν ιδιόρρυθμο και αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα, που όμως προσέφερε αριστουργηματικούς πίνακες. Έτσι, η φήμη για το πρόσωπό του ήταν ιδιαίτερα κακή και όσο βρισκόταν εν ζωή και μετά το θάνατό του. Δεν συνέβη όμως το ίδιο και με το συλλογικό έργο του, το οποίο αποκαταστάθηκε στον χώρο της τέχνης περίπου 300 χρόνια αργότερα. Σήμερα, ο Καραβάτζιο θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών και έχει επηρεάσει βαθύτατα και καλλιτέχνες άλλων ειδικοτήτων όπως τον σκηνοθέτη Martin Scorsese, το ζωγράφο Peter Doig, το φωτογράφο και ζωγράφο Tom Hunter.
της Ναταλίας Χατζηγιάννη