Σταύρος ΓεννίτσαρηςΟ Μπρεχτ μέσα από τα θεατρικά έργα και τις ποιητικές συλλογές του επιδίωκε και κατάφερε να διδάξει. Υπηρέτησε το διδακτικό και ανθρωπιστικό θέατρο.
O χαρακτήρας των έργων του ήταν πάντα αντίθετος στην εξουσία, στον πόλεμο και το μιλιταρισμό, στην εξαθλίωση των πολλών, την καταπίεση και την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης.
Τα έργα του εμπνέονταν πάντα από την ιστορική συγκυρία. Για αυτό και τα θέματα που διαπραγματεύεται είναι επίκαιρα, ενώ τα όσα συντελούνται στα θεατρικά του έργα έχουν μια έντονη ιστορική διάσταση. Στα έργα του κατέγραφε την πραγματικότητα για αυτό και αρκετά από αυτά μπορούν να χαρακτηριστούν έργα-ντοκουμέντα.
Στην ίδια λογική, οι χαρακτήρες που δημιουργεί είναι απόλυτα ανθρώπινοι, ακροβατώντας ανάμεσα στην φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά του εαυτού τους. Οι δύο αυτές πλευρές συνυπάρχουν και συγκρούονται για την διεκδίκηση του εσωτερικού τους κόσμου. Οι επιλογές τους είναι και η εξωτερίκευση του αποτελέσματος σε αυτήν την αέναη σύγκρουση.
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ είτε επίτηδες, είτε λόγω της ελλιπούς πληροφόρησης, έχει ταυτιστεί αποκλειστικά με τη στρατευμένη πολιτική ποίηση. Κάτι αντίστοιχο έχει συμβεί και με τον Γιάννη Ρίτσο, αλλά δεν είναι της παρούσης.
Ο μεγάλος Γερμανός ποιητής, λοιπόν, έχει γράψει και εξαιρετική ερωτική ποίηση, μπαλάντες για μπεκρήδες και πειρατές, νανουρίσματα, παιδικά τραγούδια, αλλά και ποιήματα για ατέλειωτες ηδονές.
Κ’ εγώ πάντα σκεφτόμουν πως τα πιο απλά λόγια
Πρέπει να φτάνουν. Όταν λέω τι γίνεται
Η καρδιά του καθενός πρέπει να σπαράζει.
Ότι είσαι χαμένος αν δεν αμυνθείς
Αυτό πια πρέπει να το καταλάβεις.
Ο Μπρεχτ διατύπωσε και θεμελίωσε την θεωρία του επικού θεάτρου, που αποτέλεσε μία από τις μεγαλύτερες τομές στο σύγχρονο θέατρο, καθώς ήρθε σε αντίθεση με τις μέχρι τότε συμβάσεις του θεάτρου της ψευδαίσθησης.
Επηρεασμένος από τη μαρξιστική φιλοσοφία και τη διαλεκτική του Πλάτωνα, επιδίωκε τα έργα του να διδάσκουν και να ωθούν το κοινό στην σκέψη και τον προβληματισμό.
Με την ίδρυση του Μπερλίνερ Ανσάμπλ, άρχισε να εφαρμόζει στα έργα του, μέσω της σκηνοθεσίας, την θεωρία του επικού θεάτρου. Επιδίωξε με διάφορες τεχνικές να αποτρέψει την ταύτιση του κοινού του με τους χαρακτήρες του έργου.
Ο Μπρεχτ εισήγαγε τις τεχνικές της αποστασιοποίησης, όπως είναι γνωστές. Κάποιες από αυτές είναι οι έντονοι φωτισμοί, οι συχνές διακοπές και η ασυνέχεια του θεατρικού χρόνου.
Η ουσιαστική επιδίωξη του ήταν να αποτελεί το θέατρο ένα χώρο σκέψης και συζήτησης.
Με τα δικά του λόγια: «Τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από το να μαθαίνεις να σκέφτεσαι ωμά. Η ακατέργαστη σκέψη είναι η σκέψη των μεγάλων ανδρών».
«Ποιος έχτισε τη Θήβα την εφτάπυλη;
Στα βιβλία δεν βρίσκεις παρά των βασιλιάδων τα ονόματα.
Οι βασιλιάδες κουβάλησαν τ’ αγκωνάρια;
Και τη χιλιοκαταστραμμένη Βαβυλώνα,
ποιος την ξανάχτισε τόσες φορές; Σε τι χαμόσπιτα
της Λίμας της χρυσόλαμπρης ζούσαν οι οικοδόμοι;
Τη νύχτα που το Σινικό τείχος αποτέλειωσαν
που πήγανε οι χτίστες; Η μεγάλη Ρώμη
είναι γεμάτη αψίδες θριάμβου. Ποιος τις έστησε; Πάνω σε ποιους
θριαμβεύσανε οι Καίσαρες; Το Βυζάντιο το χιλιοτραγουδισμένο
μόνο παλάτια είχε για τους κατοίκους του;
Ακόμη και στη μυθική Ατλαντίδα,
τη νύχτα που την ρούφηξε η θάλασσα,
τ’ αφεντικά βουλιάζοντας, με ουρλιαχτά τους σκλάβους τους καλούσαν.
Ο νεαρός Αλέξανδρος υπόταξε τις Ινδίες.
Μοναχός του;
Ο Καίσαρας νίκησε τους Γαλάτες.
Δεν είχε ούτε ένα μάγειρα μαζί του;
Ο Φίλιππος της Ισπανίας έκλαψε όταν η Αρμάδα του
βυθίστηκε. Δεν έκλαψε, τάχα, άλλος κανένας;
Ο Μέγας Φρειδερίκος κέρδισε τον Εφτάχρονο τον Πόλεμο.
Ποιος άλλος τόνε κέρδισε;
Κάθε σελίδα και μια νίκη.
Ποιος μαγείρεψε τα νικητήρια συμπόσια;
Κάθε δέκα χρόνια κι ένας μεγάλος άνδρας.
Ποιος πλήρωσε τα έξοδα;
Πόσες και πόσες ιστορίες.
Πόσες και πόσες απορίες».
“Ερωτήσεις ενός εργάτη που διαβάζει”
«Ποιο είναι το μεγάλο μυστικό του βλάκα;» ρώτησαν κάποτε τον κ. Κόινερ. «Αυτό που τον κάνει ακατανίκητο, ανυπέρβλητα κακό και πάντα νικητή;» «Το μεγάλο μυστικό του βλάκα, για να σκεφτώ λίγο. Ε, μάλλον ότι δεν του περνά καν από το μυαλό, δεν διανοείται ότι μπορεί για μια στιγμή να ‘χει άδικο. Κι αν του περάσει μια στάλα υποψίας από το μυαλό, γρήγορα τη διώχνει. Αυτός βλαξ; Ποτέ των ποτών. Οι άλλοι είναι πάντα. Έτσι γίνεται αδίσταχτα θρασύς, υπέροχα επικίνδυνος, ανυπέρβλητα αλαζονικός. Και πείθει. Γιατί πάντα υπάρχουν αρκετοί βλάκες για να σχηματίσουν μια πλειοψηφία. Αυτό είναι το μυστικό όπλο του βλάκα. Μα γι’ αυτό ακριβώς πρέπει να εξολοθρεύουμε τη βλακεία, γιατί κάνει βλάκες αυτούς που τη συναντούν».
“Ιστορίες του κ. Κοϊνερ”
Οι άνθρωποι παραείναι ανθεκτικοί, αυτό είναι το πρόβλημα. Είναι σε θέση να κάνουν υπερβολικά πολλά σε βάρος του εαυτού τους. Αντέχουν υπερβολικά πολύ.
Είναι λογικός, καθένας τον καταλαβαίνει. Ειν’ εύκολος. Μια και δεν είσαι εκμεταλλευτής, μπορείς να τον συλλάβεις. Είναι καλός για σένα, μάθαινε γι’ αυτόν. Οι ηλίθιοι ηλίθιο τον αποκαλούνε, και οι βρομεροί τον λένε βρομερό. Αυτός είναι ενάντια στη βρομιά και την ηλιθιότητα. Οι εκμεταλλευτές έγκλημα τον ονοματίζουν. Αλλά εμείς ξέρουμε: Είναι το τέλος κάθε εγκλήματος. Δεν είναι παραφροσύνη, μα Το τέλος της παραφροσύνης. Δεν είναι χάος μα η τάξη. Είναι το απλό που είναι δύσκολο να γίνει.
“Εγκώμιο στον κομμουνισμό”
Άκουσα πως τίποτα δε θέλετε να μάθετε. Απ’ αυτό βγάζω το συμπέρασμα πως είσαστε εκατομμυριούχοι. Το μέλλον σας είναι σιγουρεμένο – το βλέπετε μπροστά σας σ’ άπλετο φως. Φρόντισαν οι γονείς σας για να μη σκοντάψουνε τα πόδια σας σε πέτρα. Γι’ αυτό τίποτα δε χρειάζεται να μάθεις. Έτσι όπως είσαι εσύ μπορείς να μείνεις. Κι έτσι κι υπάρχουνε ακόμα δυσκολίες, μιας κι οι καιροί όπως έχω ακούσει είναι ανασφαλείς, τους ηγέτες σου έχεις, που σου λένε ακριβώς τι έχεις να κάνεις για να πας καλά. Έχουνε μαθητέψει πλάι σε κείνους.
“Άκουσα πως τίποτα δεν θέλετε να μάθετε”
Μάθαινε και τ’ απλούστερα! Γι’ αυτούς που ο καιρός τους ήρθε ποτέ δεν είναι πολύ αργά! Μάθαινε το αβγ, δε σε φτάνει, μα συ να το μαθαίνεις! Μη σου κακοφανεί! Ξεκίνα! Πρέπει όλα να τα ξέρεις! Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία. Μάθαινε, άνθρωπε στο άσυλο! Μάθαινε, άνθρωπε στη φυλακή! Μάθαινε, γυναίκα στην κουζίνα! Μάθαινε, εξηντάχρονε! Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία. Ψάξε για σχολείο, άστεγε! Προμηθεύσου γνώση, παγωμένε! Πεινασμένε, άρπαξε το βιβλίο: είν’ ένα όπλο. Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία. Μην ντρέπεσαι να ρωτήσεις, Σύντροφε!
“Εγκώμιο στη μάθηση”
Πιστεύω πως πάντα θα διαβάζουμε το έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, λόγω της δραματουργικής και ποιητικής του αξίας και ως ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα συνδυασμού της μαρξιστικής θεωρίας με τον διαλεκτικό υλισμό.
Ελπίζω, όμως, πως θα έρθει η στιγμή που θα πάψουμε να το διαβάζουμε επειδή είναι επίκαιρο. Γιατί στο έργο του Μπρεχτ, δεν διαβάζουμε απλά την ιστορία των σκοτεινών περιόδων του πρώτου μισού του 20ου αιώνα.
Διαβάζουμε την ιστορία του σύγχρονου κόσμου, που έχει ανθρώπους εξαθλιωμένους, που έχει εκμετάλλευση, που έχει καταπιεστές και καταπιεζόμενους, που έχει ανθρωποσφαγές και πολέμους.