Εβίτα ΓοργορίνηΥπερρεαλισμός, όνομα ουσιαστικό. Γνήσιος ψυχικός αυτοματισμός, με τον οποίο εκφράζει κανείς γραπτά, είτε προφορικά, ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, την αληθινή λειτουργία της σκέψης. Υπαγόρευση της σκέψης χωρίς κανένα λογικό έλεγχο, πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική έννοια.
ΕΓΚΥΚΛ. Φιλοσ. Ο υπερρεαλισμός στηρίζεται στην επίγνωση της ανώτερης πραγματικότητας ορισμένων μορφών συσχετίσεως (συνειρμών), που παραμελήθηκαν πριν απ’ αυτόν, στην παντοδυναμία του Ονείρου, στο ανιδιοτελές παιγνίδισμα της σκέψης.
Oρισμένες βασικές αρχές του υπερρεαλισμού, όπως καταγράφονται στην Διακήρυξη της 27ης Ιανουαρίου 1925:
1. Δεν έχουμε καμία σχέση με τη λογοτεχνία. Αλλά μπορούμε θαυμάσια να τη χρησιμοποιήσουμε, αν χρειαστεί, όπως όλος ο κόσμος.
2. Ο σουρεαλισμός δεν είναι κανένα καινούργιο ή ευκολότερο μέσο έκφρασης, ούτε κάποια μεταφυσική της ποίησης. Είναι ένα μέσο για την ολοκληρωτική απελευθέρωση του πνεύματος και όλων όσων του μοιάζουν.
3. Είμαστε αποφασισμένοι να κάνουμε Επανάσταση.
4. Κολλήσαμε τη λέξη σουρεαλισμός με τη λέξη Επανάσταση μόνο και μόνο για να δείξουμε τον αμερόληπτο, αδέσμευτο και εντελώς απεγνωσμένο χαρακτήρα αυτής της Επανάστασης.
5. Δεν ισχυριζόμαστε πώς θα διορθώσουμε κανένα από τα σφάλματα των ανθρώπων. Σκοπεύουμε όμως να τους δείξουμε πόσο εύθραυστες είναι οι σκέψεις τους και πάνω σε ποία κινούμενη άμμο, σε ποίο σαθρό έδαφος έχουν θεμελιώσει τα ετοιμόρροπα σπίτια τους.
6. Στέλνουμε στην κοινωνία αυτή την αυστηρή προειδοποίηση: να προσέχει τη διαγωγή της. Κανένα πνευματικό της παραστράτημα δεν πρόκειται να μας διαφύγει…
7. Είμαστε δεξιοτέχνες στην Εξέγερση. Δεν υπάρχει ένα μέσο δράσης που να μην είμαστε σε θέση να χρησιμοποιήσουμε, αν χρειαστεί…
Ο Σουρεαλισμός δεν είναι μορφή της ποίησης.
Είναι μια κραυγή του πνεύματος που ξαναγυρίζει στον εαυτό του με την απεγνωσμένη απόφαση να σπάσει τις αλυσίδες του.
Και στην ανάγκη με υλικά σφυριά.
Αυτό είναι το πρώτο μανιφέστο του υπερρεαλισμού.Γράφτηκε από τον Αντρέ Μπρετόν ώστε να καθορίσει τι είναι και τι επιδιώκει ο υπερρεαλισμός (σουρεαλισμός). Το κίνημα φυσικά είχε ξεκινήσει νωρίτερα, από το 1910, όπου είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ο πρώτος πυρήνας ποιητών που το αποτελούσε.Το 1924 υπήρξε η καταλυτική χρονιά όπου οι υπερρεαλιστές ξεκαθάρισαν τις προθέσεις τους.Το 1930 δημοσιεύτηκε το δεύτερο μανιφέστο.
Το κίνημα λοιπόν γεννήθηκε στο Παρίσι στα ερείπια του Ντανταισμού. Η σχέση των δύο κινημάτων είναι ιδιαίτερα περίπλοκη γι’αυτό δε θα την αναλύσω.Αυτό όμως που πρέπει να γνωρίζετε είναι ότι η βασική διαφορά έγκειται στην αντικατάσταση του αναρχισμού και του πεσιμισμού του ντανταισμού από την διατύπωση θεωριών και αρχών.
Είναι προφανές ότι το υπερρεαλιστικό κίνημα είχε έντονη πολιτική χροιά. Γεγονός που δεν έκρυψαν ποτέ τα μέλη του , καθώς τα συνθήματα τους ήταν “Να αλλάξουμε τη ζωή” (Ρεμπώ) και “Να αλλάξουμε τον κόσμο” (Καρλ Μαρξ). Η πολιτική θέση του κινήματος βέβαια,αρχικά,είχε περισσότερα αναρχικά στοιχεία αν και στη συνέχεια προσχώρησαν στην άκρα αριστερά ώσπου το 1929 αποτέλεσε επίσημα μέλος του γαλλικού κομμουνιστικού κόμματος γεγονός που σφραγίζεται με την έκδοση του περιοδικού “ο Σουρεαλισμός στην υπηρεσία της επανάστασης” . Ο Μπρετόν βέβαια,διαφώνησε με τις σταλινικές μεθόδους,έτσι διαγράφηκε από το κομμουνιστικό κόμμα.Έπειτα γνώρισε τον Τρότσκυ από τον οποίο επηρεάστηκε βαθύτατα αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία που θα δούμε αργότερα…
Όπως καταλαβαίνετε το κίνημα του υπερρεαλισμού είναι ιδιαίτερο,περίπλοκο και πολύ ενδιαφέρον. Παρ’ότι ξεκίνησε κυρίως μέσω της ποίησης επηρέασε έντονα τη ζωγραφική και τον κινηματογράφο. Την επίδραση του μπορεί κανείς να τη διακρίνει σχεδόν σε κάθε έκφραση της δυτικής πρωτοπορίας του Μεσοπολέμου-αλλά και αργότερα.Ο Λουίς Μπουνιουέλ γράφει στην αυτοβιογραφία του “Η τελευταία πνοή” πως στις διαδηλώσεις του γαλλικού Μάη του 68 οι νέοι που συμμετείχαν φώναζαν συνθήματα των υπερρεαλιστών,με κυριότερο το “η φαντασία στην εξουσία” Η επιρροή του κινήματος υφίσταται μέχρι σήμερα.
Σε αυτό το άρθρο θα δούμε αναλυτικά τους σημαντικότερους ποιητές του κινήματος. Στο επόμενο θα γράψω για τους ζωγράφους.Όσον αφορά την επιρροή του υπερρεαλισμού στον κινηματογράφο έχω γράψει παλιότερα ένα άρθρο το οποίο μπορείτε να βρείτε εδώ : http://frapress.gr/2014/01/gallikos-impresionismos-ke-iperrea/
Andre Breton : Ο ποιητής επαναστάτης
“Ο άνθρωπος είναι η απάντηση όποια και αν είναι η ερώτηση.”
O Αντρέ Μπρετόν (19 φεβρουαρίου 1896 – 28 Σεπτεμβρίου 1966) ήταν Γάλλος λογοτέχνης ,ο κυριότερος εκπρόσωπος-εμπνευστής του Υπερρεαλισμού και η προσωποποίηση του λεγόμενου ορθόδοξου υπερρεαλισμού. Ήταν ο εμπνευστής και δημιουργός των δύο μανιφέστων του υπερρεαλισμού,ιδρυτής των περιοδικών “Litterature” (Λογοτεχνία) και Η Υπερρεαλιστική Επανάσταση (La Revolution Surrealiste).
Επιθυμούσε την ένωση όλων των τεχνών στο όνομα της ελευθερίας και το το «πάντρεμα» της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας με την εμπροσθοφυλακή της επανάστασης. Πίστευε ότι η ολοκλήρωση του ανθρώπου έρχεται μέσω της φιλοσοφίας,της ποίησης και της περιπέτειας. Ταξίδεψε σε όλο το κόσμο ώστε να διαδώσει τις ιδέες του.Όταν έφτασε μάλιστα στην Αιτή οι διαλέξεις του αποτέλεσαν τη σπίθα ώστε ν’ανάψει η φωτιά της επανάστασης!
«Ναι, αυτό είναι το εγχείρημά μας. Το Όνειρο και η Επανάσταση είναι φτιαγμένα για να συμμαχήσουν, όχι για να αποκλείσουν το ένα το άλλο. Να ονειρεύεσαι την Επανάσταση δεν σημαίνει ‘ότι την αποποιείσαι, αλλά ότι την κάνεις διπλά και δίχως νοητικές επιφυλάξεις»
Μπρετόν,Κρεβέλ,Ελυάρ
Επηρεάστηκε βαθύτατα από τη διαλεκτική του Χέγκελ,την εξεργεμένη λαλιά των καταραμένων ποιητών,ιδίως του Μπωντλαίρ,του Ντυκάς και του Ρεμπώ και φυσικά από τον Φρόυντ. Καθοριστικές όμως για τη διαμόρφωση τόσο της προσωπικότητας όσο και της θεωρίας του ήταν και οι προσωπικές γνωριμίες του. Με αποκορύφωμα τη συνάντηση του με τον Τρότσκι. Ο Μπρετόν παρ’ότι ήταν αυτός κυρίως που παρακίνησε ώστε το κίνημα να προσχωρήσει στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα διαφώνησε έντονα με τις σταλινικές πρακτικές και διαγράφηκε από το κόμμα. Έτσι το Μάιο του 1938 επισκέφτηκε το Μεξικό, όπου συνάντησε τον Τρότσκι με τον οποίο συνέταξε ένα κείμενο με τον τίτλο Για μία ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη. Το κείμενο υπογράφτηκε τελικά από τον Μπρετόν και τον Μεξικανό ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα.Παράλληλα, κατά την διαμονή του στο Μεξικό, έδωσε μία διάλεξη στο πανεπιστήμιο της πόλης του Μεξικό, η οποία συνοδεύτηκε και από την προβολή της ταινίας ο Ανδαλουσιανός σκύλος του Λουίς Μπιουνιουέλ. Όταν επέστρεψε στο Παρίσι και ίδρυσε την γαλλική επιτροπή της F.I.A.R.I (Διεθνή Ομοσπονδία της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης) !!
«Η επανάσταση μόνη δημιουργός του φωτός κι αυτό το φως μπορεί να αναγνωρίσει μόνο τρεις δρόμους: την ποίηση, την ελευθερία, και τον έρωτα, και πρέπει να εμπνέουν τον ίδιο ζήλο και να συγκλίνουν, ώστε να συγκροτήσουν το ίδιο περίγραμμα της αιώνιας νεότητος, στο πιο μυστικό κι αφώτιστο σημείο της καρδιάς του ανθρώπου»
Μεγάλο μέρος του Μάη του 68 (όπως προαναφέρθηκε) αντλεί την έμπνευσή του από θέσεις και ρήσεις του Αντρέ Μπρετόν, ενώ το λεγόμενο κίνημα για την υπέρβαση της τέχνης και την πραγμάτωσή της στο πεδίο της καθημερινής ζωής όφειλε τη θαυμαστή ύπαρξή του στους μεθοδικούς πειραματισμούς και στη στάση που κράτησε ο Μπρετόν απέναντι στα κυρίαρχα πρότυπα των καιρών του.
Τρότσκυ,Ριβιέρα,Μπρετόν
Φασματικές στάσεις (απόσπασμα)
Δεν δίνω καμιά σημασία στη ζωή.
Δεν καρφώνω την παραμικρή πεταλούδα ζωής στη σημασία.
Δεν σημαίνω για τη ζωή.
Μα τα κλαριά του αλατιού τα λευκά κλαριά
Όλες οι φυσαλίδες από σκιά
Και οι θαλάσσιες ανεμώνες
Κατεβαίνουν και αναπνέουν στο εσωτερικό της σκέψης μου
Έρχονται δάκρυα που δεν χύνω
Βήματα που δεν κάνω που είναι δύο φορές βήματα
Και που τα θυμάται ο άλλος στην ώρα της παλίρροιας
Τα σύρματα είναι στο μέρος του κλουβιού
Και τα πουλιά έρχονται από πολύ ψηλά να κελαϊδήσουν μπροστά σ’ αυτά τα σύρματα
Ένας υπόγειος διάδρομος σμίγει όλα τ΄αρώματα.
Paul Eluard : ο ουμανιστής ερωτικός σουρεαλιστής
Ο Πωλ Ελυάρ (πραγματικό όνομα Eugène Grindel, 14 Δεκεμβρίου 1895 – 18 Νοεμβρίου 1952) ήταν Γάλλος ποιητής που δραστηριοποιήθηκε στα καλλιτεχνικά ρεύματα του ντανταισμού και του υπερρεαλισμού. Αποτέλεσε έναν από τους ιδρυτές των περιοδικών Litterature και και La Revolution Surrealiste. Παρέμεινε στις τάξεις της υπερρεαλιστικής ομάδας του Παρισιού μέχρι το 1938. Συνέδεσε το όνομα του με τους αγώνες για την ειρήνη,την ελευθερία και τα ουμανιστικά ιδεώδη.
Ο Ελυάρ όπως εύστοχα έχει γράψει ο Οδυσσέας Ελύτης “προκαλεί άμεσα τη συγκίνηση,καθώς συγκλονίζει ολόκληρο τον ανθρώπινο ψυχισμό”. Ύμνησε τον έρωτα,τη γυναίκα (την οποία είδε σαν ισότιμη με τον άντρα).Διακατέχεται από το αίσθημα ότι ο έρωτας είναι το κύριο αντιστάθμισμα της απελπισίας.Η ποίηση του ωστόσο δεν είναι μόνο ερωτική. Γενικότερα είναι έντονα συμβολικός και ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των ποιημάτων του είναι ότι σε όλα ενυπάρχει μια παιδική αθωότητα .Κατά τη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου πήρε ενεργό μέρος στην Αντίσταση, ως μέλος του κομμουνιστικού κόμματος. Θεωρείται μέχρι σήμερα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές του υπερρεαλισμού.
“Γεννήθηκα για να σε γνωρίσω, για να σε ονομάσω Ελευθερία” (απόσπασμα)
Πάνω στα τετράδια του σχολείου
Στα θρανία μου και τα δένδρα
Πάνω στην άμμο και το χιόνι
Γράφω τ’ όνομά σου
Σε κάθε φύσημα της αυγής
Στη θάλασσα και τα πλοία
Πάνω στο τρελό βουνό
Γράφω τ’ όνομά σου
Στον αφρό απ΄ τα σύννεφα
Στους ιδρώτες της καταιγίδας
Στην βροχή την πυκνή και ανούσια
Γράφω τ’ όνομά σου
Πάνω στα σχήματα που σπιθίζουν
Στις καμπάνες των χρωμάτων
Πάνω στη φυσική αλήθεια
Γράφω τ’ όνομά σου
Στα μονοπάτια που ξύπνησαν
Στους δρόμους που ξεδιπλώθηκαν
Στις πλατείες που ξεχείλισαν
Γράφω τ’ όνομά σου
…..
Στα προσεκτικά χείλια
Πολύ πιο πάνω απ΄ τη σιωπή
Γράφω τ’ όνομά σου
Στα χαλασμένα καταφύγιά μου
Στους γκρεμισμένους μου φάρους
Στους τοίχους της ανίας μου
Γράφω τ’ όνομά σου
Στην απουσία χωρίς πόθο
Στη γυμνή μοναξιά
Στα σκαλιά του θανάτου
Γράφω τ’ όνομά σου
Στην υγεία που ξανάρθε
Στον κίνδυνο που εξαφανίστηκε
Στην ελπίδα χωρίς ανάμνηση
Γράφω τ’ όνομά σου
Και με τη δύναμη της λέξης
Ξαναρχίζω τη ζωή μου
Γεννήθηκα για να σε γνωρίσω
Για να πω τ΄ όνομά σου
Ελευθερία!
Louis Aragon : ο πρωτεργάτης κομμουνιστής
Ο Λουί Αραγκόν (3 Οκτωβρίου 1897-24 Δεκεμβρίου 1982) ήταν Γάλλος ποιητής,μυθιστοριογράφος,δημοσιογράφος. Μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος μέχρι το θάνατο του.Από τα ιδρυτικά μέλη του υπερρεαλιστικού κινήματος.Διετέλεσε εκδότης και τακτικός συνεργάτης των περιοδικών που έχω αναφέρει προηγουμένως,
Ο Αραγκόν παρ’ότι πρωτοπόρος και ιδρυτικό μέλος του υπερρεαλισμού διαφώνησε με τον Μπρετόν.Η ιστορία έχει ως εξής : Το 1930 ο Αραγκόν θα ταξιδέψει στην ΕΣΣΔ και συγκεκριμένα στο Χάρκοβο, για να συμμετάσχει, εκ μέρους των υπερρεαλιστών, στο 2ο Διεθνές Συνέδριο Επαναστατών Συγγραφέων. Το ταξίδι αυτό θα είναι καθοριστικό, τόσο για την εμβάθυνση του στον διαλεκτικό υλισμό, όσο και για τις αισθητικές του αναζητήσεις που θα τον φέρουν σε επαφή με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η επιστροφή του θα σημάνει την πρώτη σοβαρή ιδεολογική αντιπαράθεση στους κόλπους του υπερρεαλιστικού κινήματος, η οποία θα οδηγηθεί στη γνωστή – και θορυβώδη, – ρήξη του Αραγκόν με τους φίλους του, το 1932. Την επόμενη χρονιά θα διαγραφεί από το ΚΚΓ όλη η σουρεαλιστική ομάδα, πλην του Αραγκόν. Εδώ βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί, ότι από τους διαγραφέντες σουρεαλιστές, πολλοί εξακολούθησαν να έχουν στη συνέχεια επαφή με το προοδευτικό κίνημα, όπως ο Ελυάρ, ο οποίος, θυμίζουμε, συνάντησε τους αντάρτες του ΔΣΕ στα βουνά και «τραγούδησε» τον αγώνα του ελληνικού λαού για ανεξαρτησία και σοσιαλισμό.
Πάντως, ο Αραγκόν δεν είχε στο μυαλό του τη διάλυση του σουρεαλιστικού κινήματος. Το αντίθετο. Επιχείρησε να το εμπλουτίσει με τον μαρξισμό γιατί εκεί έβλεπε την προοπτική αυτού του κινήματος. Σε ένα άρθρο του μάλιστα μετά την επιστροφή του από την ΕΣΣΔ γράφει, μεταξύ άλλων: «Η αναγνώριση του διαλεκτικού υλισμού σαν μοναδικής επαναστατικής φιλοσοφίας, η κατανόηση και η ανεπιφύλακτη αποδοχή αυτού του υλισμού από τους ιδεαλιστές διανοούμενους, όσο συνεπείς κι αν είναι, για την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων θεμάτων της επανάστασης – να ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της εξέλιξης των σουρεαλιστών…».
Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη
Τίποτα δε χαρίστηκε στον άνθρωπο ποτέ. Μηδέ η δύναμή του,
Μηδέ αδυναμία, μηδέ καρδιά. Κι όταν νομίζει πως
Τα χέρι’ ανοίγει, ο ίσκιος του είναι σωστός σταυρός
Και μνέσκει μες στη χούφτα του της ευτυχίας του η σποδός
Είναι μια προδοσία φριχτή κι αλλόκοτ’ η ζωή του.
Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη.
Η ζωή του… Μοιάζει σε στρατιώτες με στολές
Μα δίχως όπλα, για έναν άγνωστο σκοπό ταγμένους.
Τι κι αν τους έβρεις το πρωί ετοιμασμένους,
Αυτούς, οπού το βράδυ θα τους δεις αβέβαιους, νικημένους;
Πείτε μονάχα: η ζωή μου! Και βαστήχτε των δακρύων σας τις πηγές…
Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη.
Ωραία μου αγάπη, καλή μου αγάπη, οδύνη και πλάνη,
Μαζί μου σ’έχω, μέσα μου, σαν πουλί πληγωμένο·
Κι όλοι γύρω μάς βλέπουν μ’ένα βλέμμα χαμένο,
Ξαναλέγοντας, πίσω μου, κάθε λόγο που είχα πλεγμένο
Στα μεγάλα τα μάτια σου –κι έχει τώρα πεθάνει…
Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη.
Ο καιρός να μάθουμε να ζούμε έχει διαβεί…
Κλαίνε στην ένωσή τους οι καρδιές μας κάθε βράδι,
Για το σπαθί της δυστυχίας που της χαράς το υφάδι
Κόβει, για τις λύπες που πληρώνουν ένα χάδι,
Τα όσα δάκρυα για μια κιθάρας πνοή.
Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη.
Δεν υπάρχει αγάπη, σαν κισσός στον πόνο να μη στρέφεται,
Δεν υπάρχει αγάπη που να μη σε πεθαίνει,
Δεν υπάρχει αγάπη που να μη σε μαραίνει,
Και της πατρίδας όχι πιότερο η αγάπη η βλογημένη
Δεν υπάρχει αγάπη που απ’ το κλάμα να μη θρέφεται.
Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη.
Κι όμως, μ’ αγάπη εμείς οι δυο είμαστε δεμένοι!
Antonin Artaud : ο υπερρεαλιστής σκηνοθέτης ,το συνώνυμο της πρωτοπορίας
Ο Αντονέν Αρτώ (4 Σεπτεμβρίου 1896-4 Μαρτίου 1948ήταν Γάλλος ηθοποιός, σκηνοθέτης, ποιητής και θεωρητικός του θεάτρου. Από τα πρώτα μέλη του υπερρρεαλισμού και τακτικός συνεργάτης του περιοδικού La Revolution Surrealiste (Η Υπερεαλιστική επανάσταση).
Στην ηλικία μόλις τεσσάρων ετών προσβλήθηκε από μηνιγγίτιδα,αργότερα του διέγνωσαν νευραλγία.Τα κύρια θέματα υγείας του ωστόσο ήταν ψυχικά.Περνούσε μεγάλες περιόδους κατάθλιψης. Όταν ήταν έφηβος οι γονείς του τον έκλειναν για πολύ μεγάλα διαστήματα σε σανατόρια.Μεγαλώνοντας συνέχισε να μπαινοβγαίνει σε ψυχιατρικά ιδρύματα.Εκεί ήρθε σ’επαφή με τις μεγαλύτερες επιρροές του των Ρεμπώ και τον Μπωντλαίρ αλλά και άλλους ποιητές.Πέθανε από υπερβολική δόση ενός φαρμάκου την ίδια χρονιά που του διαγνώστηκε καρκίνος.Η υπόνοια ότι μάλλον αυτοκτόνησε υπάρχει ακόμη.
Συνέγραψε πλήθος δοκιμίων και μελετών για το θέατρο και τη δραματολογία. Ο ίδιος επινόησε και δημιούργησε το Θέατρο της Σκληρότητας (Théâtre de la cruauté). Σύμφωνα με τον ίδιο, το θέατρο της σκληρότητας δημιουργήθηκε προκειμένου να αποκατασταθεί στο θέατρο μια εμπαθής και σπασμωδική σύλληψη της ζωής. Βασικά χαρακτηριστικά του θεάτρου αυτού είναι:
1. Η απαισιοδοξία αλλά ταυτόχρονα και η ελπίδα ότι το θέατρο μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγές.
2. Η απομάκρυνση του κοινού από την καθημερινή πραγματικότητα και η χρήση συμβόλων με σκοπό την συναισθηματική και ψυχική συμμετοχή του.
3. Χρήση τεχνικών και σκληρών εκφραστικών μέσων με απότερο στόχο την αφύπνιση του κοινού, ένα είδος ψυχοθεραπείας.
4. Χρήση του γκροτέσκου, του άσχημου και του πόνου για την απεύθυνση στο κοινό.
Ο Αρτώ θεωρούσε ότι στις καπιταλιστικές κοινωνίες όπου τα πάντα είναι αυτοματοποιημένα και κορεσμένα,η τέχνη πρέπει να είναι βίαιη ώστε να σοκάρει για ν’αφυπνίσει. Δεν έχει να κάνει όμως με την σωματική βία αλλά το συναισθηματικό σοκ.Στο θέατρο της σκληρότητας σημασία έχουν τα σύμβολα,η μυσταγωγική χρήση κωδίκων και σημάτων επικοινωνίας.Ο Αρτώ δίνει έμαφαση σε μια σκηνική γλώσσα γεμάτη συμβολισμούς και το θέατρο μετατρέπεται σε κάποιο είδος τελετουργίας.Το “αλχημικό” θέατρο του Αρτώ χαρακτηρίζεται από υπερβατικότητα,αναρχία και μια αίσθηση πληρότητας.
“Εκεί όπου οι άλλοι υποκρίνονται ότι παρουσιάζουν έργα και ποιήματα εγώ δεν προτίθεμαι παρά να εκθέσω το πνεύμα μου γυμνό.
Ζωή σημαίνει να σε καίνε τα ερωτήματα.Δεν αντιλαμβάνομαι το έργο σαν ξεκομμένο απ’ τη ζωή.
Δεν μ’ αρέσει η ξεκομμένη απ’ τη ζωή δημιουργία. Άλλωστε, δεν αντιλαμβάνομαι, δεν μπορώ ν’ αντιληφθώ το πνεύμα σαν ξεκομμένο απ’ το πνεύμα. Κάθε ένα από τα έργα μου, κάθε ένα από τα εσωτερικά μου επίπεδα, κάθε μία από τις ψυχρές ανθοφορίες της ψυχής μου επικαλύπτουνε, θαρρείς, με κάτι σαν γλοιό ολόκληρο το είναι μου.
Γι αυτό και μπορώ να με βρίσκω τόσο μέσα σ’ ένα γράμμα προορισμένο να εξηγήσει το ενδόμυχο σημείο αιχμής του είναι μου και τον υπέρλογο ευνουχισμό της ζωής μου όσο και μέσα σ’ ένα δοκίμιο εξωτερικό του εαυτού μου και το οποίο φαντάζει στα μάτια μου σαν μία κύηση αδιάφορη προς το πνεύμα μου.
Υποφέρω που το Πνεύμα δεν βρίσκεται εντός της ζωής και που η ζωή δεν είναι το Πνεύμα, υποφέρω από το Πνεύμα-όργανον, από το Πνεύμα-μετάφραση, το Πνεύμα-φόβητρο που με βία εγγράφει τα πράγματα εντός του Πνεύματος.”
(Από τη συλλογή Ο ομφαλός των φύλλων [1925])
Ανδρέας Εμπειρίκος : ο πρώτος Έλληνας ψυχαναλυτής-υπερρεαλιστής
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος (2 Σεπτεμβρίου 1901 – 3 Αυγούστου 1975) ήταν Έλληνας ποιητής, πεζογράφος, φωτογράφος και ψυχαναλυτής.
Ο Εμπειρικός ήταν αυτός που εισήγαγε τον υπερρεαλισμό και την ψυχαναλυτική πρακτική στην Ελλάδα (1935-1951).Ως λογοτέχνης ανήκει στη Γενιά του 1930. Τον Μάρτιο του 1935 (11 χρόνια μετά την έκδοση του 1ου Μανιφέστου) κυκλοφορεί στην Αθήνα η Υψικάμινος,μια συλλογή με 63 πεζόμορφα ποιήματα. Κανένας ποιητής πριν από την Υψικάμινο,αλλά και κανένας μετά από αυτήν,δε συγκρότησε ένα βιβλίο τόσο αιρετικό,τόσο κρυπτικό και “ακατανόητο”. Η συλλογή θεωρήθηκε σκανδαλώδης και γραμμένη από έναν παράφρονα. Ο Εμπειρίκος εισήγαγε στο ελληνικό κοινό την αυτόματη γραφή,κάτι που όπως καταλαβαίνετε προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Η Υψικάμινος θεωρείται το αυθεντικότερο κείμενο του ελληνικού υπερρεαλισμού.
Η πολιτική,κοινωνική και κυρίως η ερωτική απελευθέρωση αποτελεί το κύριο μέλημα του Εμπειρίκου,γεγονός που τον καθιστά τον κατεξοχήν Έλληνα οραματιστή ποιητή ενός παγκόσμιου συστήματος πολιτικής και κοινωνικής συμβίωσης.Η Πολιτεία του, η Οκτάνα (όπως περιγράφεται στην ομώνυμη συλλογή) θα είναι η πρωτεύουσα του Νέου Κόσμου, εις την καρδιά του μέλλοντος και των ανθρώπων”. Η πόλη αυτή θα είναι οικουμενική, γεμάτη ποίηση, έρωτα, ηδονή, δικαιοσύνη και ελευθερία. Το 8τομο μυθιστόρημα ο Μέγας Ανατολικός , αποτελεί το εκτενέστερο και τολμηρότερο νεοελληνικό κείμενο, μέσα στο οποίο αναπτύσσονται με τόνο επικό όλες οι φαντασιώσεις, τα κηρύγματα και τα οράματα του. Ο Μέγας Ανατολικός προκάλεσε τόσες αντιδράσεις ώστε να συγκαταλέγεται στα ευρωπαικά “απαγορευμένα” βιβλία.Σημαντικό τμήμα του έργου εκδόθηκε μετά τον θάνατο του.
Νίκος Εγγονόπουλος : ο ζωγράφος- ποιητής
Ο Νίκος Εγγονόπουλος (21 Οκτωβρίου 1907 – 31 Οκτωβρίου 1985) ήταν Έλληνας καθηγητής του Ε.Μ. Πολυτεχνείου, ζωγράφος, σκηνογράφος και ποιητής. Θεωρείται ένας από τους μείζονες εκπροσώπους της γενιάς του ’30, ενώ αποτέλεσε και έναν από τους κύριους εκφραστές του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Το έργο του περιλαμβάνει ακόμα μεταφράσεις, κριτικές μελέτες και δοκίμια.
Επηρεάστηκε βαθύτατα από τα γεγονότα της Μικράς Ασίας,ήταν και ο ίδιος Έλληνας της Διασποράς. Όσον αφορά τα πρόσωπα που τον επηρέασαν πιστεύω ότι είναι κυρίως ο ζωγράφος Παρθένης και φυσικά ο Ανδρέας Εμπειρίκος ο οποίος τον εισήγαγε στον υπερρεαλισμό.Για την μαθητεία του στον Παρθένη γράφει: «Κοντά στον Παρθένη μελέτησα τη φύση, κοντά του ένιωσα τη σημασία του χρώματος,κοντά του έμαθα τα πάντα που γνωρίζω για τη ζωγραφική. Ο Παρθένης με μύησε στις αναζητήσεις του (ιμπρεσιονιστή) Μανέ.. .στις κατακτήσεις του (ιμπρεσιονιστή) Σεζάν.
«Στον υπερρεαλισμό δεν προσχώρησα ποτέ. Τον είχα μέσα μου όπως το πάθος μου για τη ζωγραφική, από τότε που γεννήθηκα».
“Τα σώματά μας θα χαθούν θα σβήσουν
από μας θα μείνει μέχρι της συντελείας των αιώνων αυτό το “σε αγαπώ” που σου ψιθύρισα στις ώρες τις πιο κρυφές.”
Πώς αντιμετωπίστηκε ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα;
Ο υπερρεαλισμός δημιούργησε μεγαλύτερη καχυποψία και αρνητικές αντιδράσεις στην Ελλάδα απ’ότι η ψυχανάλυση. Η ψυχανάλυση γινόταν σ΄ένα γραφείο, το οποίο κάποιος μπορεί να μην είχε πάρει είδηση. Ο υπερρεαλισμός όμως που ήταν σε μορφή δημοσιευμένου κειμένου απέκτησε τεράστια απήχηση, αρνητική όμως.Όταν ο Εμπειρίκος εξέδωσε την Υψικάμινο το 1935 τα 250 αντίτυπα εξαντλήθηκαν μέσα σε λίγο καιρό, λόγω του σκανδάλου που προκάλεσε. Δεν ήταν πολλά, αλλά οι αναγνώστες ήταν πιο λίγοι. Διαβάστηκε πάρα πολύ και το κορόιδεψαν εξίσου πολύ. Το όνομα “υπερρεαλισμός” στην Ελλάδα που το ήξεραν ως “σουρεαλισμό” στην αρχή, είχε αρνητικό πρόσιμο. Θεωρείτο κάτι τρελό και παλαβό, χωρίς να υπάρχει καμία γνώση της πρακτικής αυτού του κινήματος τέχνης. Η όλη ιδέα του Εμπειρίκου ήταν να εισαγάγει τον υπερρεαλισμό σε αυτόματη γραφή στην πιο καθαρή μορφή της. Όταν, δε, βγήκε και το υπερρεαλιστικό βιβλίο του Εγγονόπουλου, έβγαιναν μέχρι και στις επιθεωρήσεις, όπου η κοροϊδία ήταν απόλυτη. Η αρνητική αντίδραση ήταν τόσο μεγάλη, ώστε και ο Εγγονόπουλος τραυματίστηκε και δεν έβγαζε εύκολα βιβλία.Ο Εμπειρίκος μάλιστα, δεν έβγαλε βιβλίο όλη την υπόλοιπη δεκαετία του ΄30, ενώ είχε έτοιμη τη συλλογή “Ενδοχώρα” από το ΄37.
(απόσπασμα από τη συνέντευξη του Λεωνίδα Εμπειρίκου,γιου του ποιητή)
Ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν δύο κόσμοι. Η πραγματικότητα και η υπερπραγματικότητα. Οι υπερρεαλιστές δεν είναι τίποτε παραπάνω ή τίποτε λιγότερο από τους διαμεσολαβητές μας για τον δεύτερο κόσμο όπου εκεί κρύβεται η αλήθεια. Αυτοί προσπαθούν να συλλάβουν το “ασύλληπτο” και να το αποτυπώσουν είτε με ποιήματα,είτε με τη ζωγραφική είτε με το θέατρο της σκληρότητας του Αρτώ. Ο σκοπός δεν είναι άλλος παρά η αφύπνιση και το αντάμωμα μας με την υπερπραγματικότητα ή την Οκτάνα του Εμπειρίκου ή όπως αλλιώς μπορεί να ονομάζεται η αλήθεια.Διότι η αλήθεια δε βρίσκεται σε αυτή την πραγματικότητα σύμφωνα με τους υπερρεαλιστές.Το πώς θα γίνει αυτό το διακηρύττουν στα μανιφέστα και τα έργα τους.Εάν εν τέλει βρήκαν την υπερπραγματικότητα που τόσο αναζητούσαν θα το κρίνετε εσείς όταν τους διαβάσετε. Προσωπικά μ’έχουν γοητεύσει ιδιαίτερα εσάς ;